Με πλούσιες σπουδές (εδώ και στο εξωτερικό), διδακτικές, πολιτιστικές, εκδοτικές, αλλά και αγωνιστικές δραστηριότητες (μέλος του ΠΑΜ στη δικτατορία), ένα πρόσωπο, εν ολίγοις, με γνώση του πολιτιστικού γίγνεσθαι. Ο λόγος στη Μυρσίνη Ζορμπά, τ. υπουργό Πολιτισμού, με αφορμή τα… γενέθλια του εν λόγω υπουργείου:
● Ποιες είναι οι σκέψεις σας για την επέτειο των 50 χρόνων από την ίδρυση, το 1971, επί δικτατορίας, του υπουργείου Πολιτισμού;
Δεν είναι όλες οι επέτειοι στρωμένες με κόκκινο χαλί. Εν προκειμένω, μάλιστα, το χαλί σχεδιάστηκε αρχικά φαιό. Αλλά αυτό δεν μας εμποδίζει να στοχαζόμαστε και να ερευνούμε, μάλιστα χωρίς ωραιοποιήσεις και μύθους, τα γεγονότα, τις αλλαγές και την πορεία των εξελίξεων. Λιγότερο δαφνοστεφανωμένο παρελθόν, πιο καθαρές ίσως σκέψεις. Αξίζει γι’ αυτό να ερευνήσουμε το ιστορικό υλικό και την απόφαση γύρω από την ίδρυση του υπουργείου, τις αρμοδιότητες και το πρόσωπο του πρώτου διορισμένου από τη χούντα υπουργού, τις αρχικές αποφάσεις και διατάγματα, αυτή την πρώτη σκοτεινή περίοδο.
Κατά μείζονα λόγο, αξίζει να εξετάσουμε συστηματικά και μέσα από διεπιστημονική προσέγγιση την πολιτιστική πολιτική που ξεδιπλώθηκε, στη συνέχεια, μέσα από διαφορετικές κυβερνήσεις και τον διορισμό δεκάδων υπουργών, στη διάρκεια μισού αιώνα. Μόνο έτσι θα κατανοήσουμε πού βρισκόμαστε σήμερα, ποια υπήρξαν τα μεγάλα διλήμματα του παρελθόντος, τον ρόλο των προσώπων, αλλά, κυρίως, τις διαφορετικές πολιτικές που εφαρμόστηκαν, το πεδίο των αντιθέσεων, των πολιτισμικών διλημμάτων και τους πολιτισμικούς πολέμους που διεξήχθησαν.
● Πώς μπορεί να γίνει αυτή η έρευνα, κατά τη γνώμη σας;
Υπάρχει ένα ερευνητικό πρόγραμμα που έχει ξεκινήσει μια μικρή επιστημονική ομάδα, υπάρχουν τα κοινοβουλευτικά αρχεία, τα αρχεία υπουργών και ιδρυμάτων, τα ΓΑΚ, το ενδιαφέρον ορισμένων μεταπτυχιακών τμημάτων των ελληνικών πανεπιστημίων, βιβλιογραφία, διδακτορικές διατριβές και δημοσιεύσεις που μπορούν να φωτίσουν αυτές τις πέντε δεκαετίες.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να συγκεντρωθούν και να γίνουν προσβάσιμα στους ερευνητές τα αρχεία του ίδιου του υπουργείου Πολιτισμού, διότι η έρευνα σ’ αυτά θα αποδώσει σημαντικούς καρπούς και λεπτομέρειες για τις πολιτικές που εφαρμόστηκαν, για την κατανομή των επιχορηγήσεων και των ΕΣΠΑ, για τις σημαντικές πολιτικές αποφάσεις, έτσι ώστε να υπάρξει έγκυρη περιοδολόγηση και πολιτισμική ανάλυση.
● Πώς αντιλαμβάνεστε την ύπαρξη και τη λειτουργία ενός σύγχρονου ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού;
Κατά τη γνώμη μου, το υπουργείο Πολιτισμού χρειάζεται σοβαρή πολιτική επαναθεμελίωση, κάτι που προϋποθέτει επαναπροσδιορισμό του ρόλου και της στρατηγικής του μέσα από μια νέα, σύγχρονη εννοιολόγηση του πολιτισμού, της κουλτούρας και της σύνθεσης του πολιτισμικού κεφαλαίου της χώρας. Απαιτούνται κρίσιμες αποφάσεις, τόσο αναφορικά με την ίδια τη διοικητική οργάνωση του υπουργείου, τη στελέχωση, χρηματοδότηση, τη λειτουργία των υπηρεσιών, το πλαίσιο διαχείρισης και εποπτείας των νομικών προσώπων, όσο και αναφορικά με το πλαίσιο χορηγιών και συνεργασιών με τα ιδιωτικά ιδρύματα.
Ολόκληρη η στοχοθεσία και λογοδοσία του υπουργείου απαιτεί επανεξέταση. Χρειάζεται να τεθούν πολιτισμικοί στόχοι που θα υπηρετούν την ελληνική κοινωνία και το πολιτισμικό της οικοσύστημα, το καλλιτεχνικό πεδίο, τους στόχους της πολιτισμικής Δημοκρατίας. Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να διατηρούμε άστεγες ολόκληρες περιόδους του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, καθώς τα διακόσια δημόσια μουσεία μας είναι μουσεία αρχαιοτήτων, ενώ του νεότερου και σύγχρονου πολιτισμού μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού.
Αλλά ούτε τις σύγχρονες προκλήσεις μπορούμε να αγνοούμε, που αφορούν τους κανόνες και τα εργαλεία πολιτιστικής διαχείρισης, την αειφόρο ανάπτυξη και την πολιτιστική οικονομία, τον ψηφιακό μετασχηματισμό και τις πλατφόρμες, την κλιματική κρίση, τις τουριστικές ροές κάτω από τις νέες συνθήκες της μετα-covid εποχής. Ολα αυτά και άλλα ακόμη, που χρειάζεται να λάβουμε υπόψη, μέσα από δημόσιο διάλογο και διεθνείς συνεργασίες, απαιτούν ένα νέο μοντέλο πολιτισμικής πολιτικής και μια ισχυρή συναρμογή με τον ψηφιακό, τον κόσμο της επικοινωνίας και του περιβάλλοντος.
Ενας 20ετής σχεδιασμός είναι το λιγότερο που απαιτείται, τόσο για τα μουσεία και την πολιτιστική κληρονομιά όσο και για την ανάπτυξη του ελληνικού καλλιτεχνικού πεδίου. Η διεθνής βιβλιογραφία, οι πολιτισμικές σπουδές, οι διεθνείς Οργανισμοί, τα συνέδρια και ο διεπιστημονικός διάλογος, δείχνουν τον δρόμο. Η εποχή των αυτοσχεδιασμών και των ωραίων λόγων έχει τελειώσει οριστικά και είναι κρίμα όλα αυτά να συρρικνώνονται στο σημερινό υπουργικό δόγμα «ο πολιτισμός είναι οικονομία».
Δεν πρόκειται να προκύψει τίποτε από αυτή την αντίληψη, το αντίθετο. Στις μέρες μας, το πολιτισμικό πεδίο διεκδικεί κεντρικό ρόλο στον πολιτικό σχεδιασμό των χωρών που φροντίζουν με προοπτική το μέλλον κι αυτό δεν αποτιμάται σε λογιστικούς και μικροκομματικούς υπολογισμούς, χρειάζεται ευρύ ορίζοντα δημόσιας πολιτικής.
● Ο Μάνος Χατζιδάκις είχε δηλώσει ότι το υπουργείο Πολιτισμού είναι άχρηστο. Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;
Είναι μια άποψη που και σε άλλες χώρες έχει διατυπωθεί από διανοούμενους και καλλιτέχνες, είτε ως κριτική για την αναποτελεσματικότητα και τις κακές επιλογές είτε με το βλέμμα σε ένα μοντέλο ιδιωτικής χορηγίας, όπως των ΗΠΑ, που δεν διαθέτει κρατικές δαπάνες για την ενίσχυση των τεχνών.
Νομίζω ότι ο Μάνος Χατζιδάκις ανήκει στην πρώτη κατηγορία, η διατύπωσή του δεν είναι κυριολεκτική, αλλά συμβολική, προκλητική, για να ταρακουνήσει συνειδήσεις. Στο πλαίσιο που διατυπώθηκε, υπονοεί, κατά τη γνώμη μου, την αντίδραση στην ανεπάρκεια, ουσιαστικά λέει «τι το θέλετε τέτοιο που είναι!». Συνήθιζε να μιλάει ποιητική αδεία ή καθ’ υπερβολήν, προκειμένου να ωθήσει σε λύσεις, να σημάνει το κώδωνα του κινδύνου, γι’ αυτό και αγαπήθηκε από τους νέους ανθρώπους.
● Η άποψη ενός καλλιτεχνικού συντάκτη, όπως ο υπογραφόμενος, είναι ότι πρέπει όχι μόνο να υπάρχει υπουργείο Πολιτισμού, αλλά να δημιουργηθεί και ξεχωριστό υπουργείο Αρχαιοτήτων, σ’ έναν τόπο που βρίθει από ανεκτίμητες αρχαιότητες. Ή όχι;
Ελπίζω πως, όπως κι εσείς, έχει γίνει κατανοητό και συμφωνούμε όλοι ότι το υπουργείο Πολιτισμού έχει σημαντικό ρόλο να παίξει στη χώρα μας. Αποτελεί δημόσια και, μάλιστα, συνταγματική υποχρέωση και ευθύνη η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά, τις τελευταίες δεκαετίες, έχει φανεί πόσο σημαντική είναι και η ανάπτυξη του πολιτισμικού και καλλιτεχνικού οικοσυστήματος της χώρας.
Επίσης, ας λάβουμε υπόψη μας ότι ο κεντρικός κορμός του υπουργείου είναι ουσιαστικά μια δομή στην υπηρεσία των Αρχαιοτήτων, αν δούμε τον Οργανισμό του, τον αριθμό εργαζομένων και τις επιστημονικές ειδικότητες, τον αριθμό των υπηρεσιών και των μουσείων, την κατανομή του Προϋπολογισμού. Ο σύγχρονος πολιτισμός και οι τέχνες αποτελούν ένα μικρό παρακλάδι που μένει να αναπτυχθεί και πρέπει να αναπτυχθεί. Συνοψίζοντας, χρειαζόμαστε ένα πιο ισχυρό, σύγχρονα δομημένο και συμπεριληπτικό υπουργείο Πολιτισμού.
● Ολες, λίγο - πολύ, οι κυβερνήσεις δηλώνουν ότι ο πολιτισμός είναι η «βαριά μας βιομηχανία», πράγμα που διαψεύδεται από το γεγονός ότι το αρμόδιο υπουργείο (το οποίο κάποτε είχε αναλάβει αυτοπροσώπως ο ίδιος ο πρωθυπουργός) δεν χρηματοδοτείται καν με τη μισή μονάδα του κρατικού προϋπολογισμού, και ότι το υπουργείο αυτό είναι ένα είδος «κέντρου διερχομένων» πολιτικών, που δεν έχουν καμιά γνώση κι έγνοια για τον πολιτισμό.
Με κάνετε να αναλογιστώ ότι και ο πολιτισμός ατύχησε μαζί με τη βαριά βιομηχανία της χώρας μας, η οποία δεν τα πήγε και τόσο καλά. Αλλά αυτή η περίοδος πέρασε. Ζούμε πια στη μεταβιομηχανική εποχή, σκεφτόμαστε με όρους ψηφιακής πραγματικότητας και τεχνητής νοημοσύνης, μας κατακλύζουν προϊόντα παγκοσμιοποιημένης παραγωγής, που φτάνουν σε μας μέσα από ψηφιακές πολιτιστικές πλατφόρμες. Αν συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε με όρους βιομηχανικής εποχής, χαθήκαμε και θα χάσαμε ό,τι ακόμη διαθέτουμε ως δυνατότητα και προοπτική.
Χρειάζεται γνώση, συμμετοχή στα ευρωπαϊκά και διεθνή δίκτυα, καλός σχεδιασμός και αντανακλαστικά σε όσα συμβαίνουν στην Ευρώπη αλλά και στην παγκόσμια σκηνή. Το λιγότερο που θα πρέπει να γίνει άμεσα είναι η αύξηση του προϋπολογισμού, ώστε να φτάσουν στον μέσο όρο των πολιτιστικών δαπανών των ευρωπαϊκών κρατών. Αυτό, παράλληλα με την επαναθεμελίωση του υπουργείου σε νέα βάση, όπως έλεγα και στην αρχή, είναι εκ των ων ουκ άνευ.
● Εχετε μια εικόνα για την πολιτιστική ζωή του τόπου, που αξίζει να υποστηριχτεί;
Ισως κάτι περισσότερο από μια εικόνα, θα έλεγα πως έχουμε έναν ολόκληρο πολιτισμικό χάρτη που ζητάει και αξίζει να υποστηριχτεί. Αυτός περιλαμβάνει δομικά σχέδια, όπως είναι λ.χ. η Περιφερειακή Πολιτική του Σύγχρονου Πολιτισμού και η δημιουργία δικτύων σε όλη τη χώρα και Περιφερειακών Πολιτισμικών Επιχειρησιακών Σχεδίων. Υπάρχει ζωτική ανάγκη ισόρροπης πολιτισμικής ανάπτυξης και γεφύρωσης των ανισοτήτων.
Είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψη τα κριτήρια της διαφορετικότητας και της συμπερίληψης, της καταπολέμησης των διακρίσεων. Η αναζωογόνηση και υποστήριξη των πολιτισμικού και καλλιτεχνικού πεδίου. Η δημιουργία δημόσιου ψηφιακού χώρου είναι επίσης σήμερα επιτακτική και θα πρέπει να κατευθυνθούν εκεί χρήματα από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανασυγκρότησης, για να δώσω λίγα μόνο παραδείγματα.
● Ποια περίοδο θεωρείτε γόνιμη στα 50 χρόνια της ύπαρξης του ημέτερου υπουργείου Πολιτισμού;
Δεν είναι εύκολη η απάντηση. Θεωρώ ότι μόνο η έρευνα μπορεί να δώσει απάντηση με έγκυρο και δίκαιο τρόπο, πέρα από τις εντυπώσεις ή τις ευαισθησίες του καθενός μας. Υπάρχουν, σε αυτό τον μισό αιώνα, περίοδοι αυταρχισμού και ελιτισμού, ζυμώσεων, πολιτικού επαρχιωτισμού, υποσχέσεων, μεγαλοϊδεατισμού, αδράνειας, βυζαντινισμού, φάσεις σκοτεινές αλλά και φάσεις απελευθερωτικές, προσδοκιών, πειραματισμού, σημαντικές αποφάσεις και νομοθετικές πρωτοβουλίες. Ολα πρέπει να αποκτήσουν το πραγματικό ιστορικό τους βάρος και να αξιολογηθούν στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος.
● Εχετε κάποιο πρότυπο χώρας που δίνει έμφαση στον πολιτισμό;
Από παράδοση, στην Ελλάδα γνωρίζουμε καλύτερα το γαλλικό συγκεντρωτικό μοντέλο και το αγγλοσαξονικό, που στηρίζεται στα ανεξάρτητα πολιτιστικά συμβούλια και οργανισμούς. Αλλά αξίζει να δούμε και τα μοντέλα που στις τελευταίες δεκαετίες έχουν αναπτυχθεί με νέο προσανατολισμό, όπως των σκανδιναβικών χωρών, με μεγαλύτερη αυτονομία και περιφερειακή διάσταση, του Καναδά, με επικέντρωση στην κοινοτική τέχνη και τη συμμετοχικότητα, το πολυπολιτισμικό της Αυστραλίας κ.λπ.
Αν φροντίσουμε να στηρίξουμε τον σύγχρονο πολιτισμό και τις τέχνες στη χώρα μας, με το νου μας στην έρευνα που μπορεί να αξιοποιήσει την κληρονομιά με σύγχρονο βλέμμα, και στο κοινό που οφείλουμε να περιλαμβάνουμε και να αφουγκραζόμαστε πάντοτε στον σχεδιασμό μας, ένα νέο μοντέλο θα ξεπηδήσει. Αλλά είμαστε ακόμη μακριά, καθώς κανένας από τους παραπάνω όρους δεν βρίσκεται αυτή τη στιγμή στον πολιτικό σχεδιασμό του υπουργείου Πολιτισμού. Η εργαλειοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς που επικρατεί, οι άστοχες παρεμβάσεις, η αδιαφορία απέναντι στον καλλιτεχνικό κόσμο, δεν επιτρέπουν, δυστυχώς, καμιά αισιοδοξία.
● Ποια είναι η γνώμη σας για το έργο της διαδόχου σας υπουργού, που υπήρξε και επί μια δεκαετία γραμματέας του υπουργείου;
Εχω με αρθρογραφία μου ασκήσει αυστηρή αλλά δίκαιη κριτική στην ταύτιση οικονομίας και πολιτισμού και σε αυθαίρετες πολιτικές αποφάσεις της υπουργού, στη στρεψοδικία και την έλλειψη διαβούλευσης και διαφάνειας. Επίσης, έχω αρθρογραφήσει εναντίον της καταστροφικής στρατηγικής που έχει επιλέξει απέναντι στους θησαυρούς της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως είναι η μεταφορά των βυζαντινών αρχαιοτήτων της Decumanus Maximus αλλά και τα διαλυτήρια στον ιστορικό χώρο της Σαλαμίνας, η ματαίωση της κήρυξης ως ιστορικού χώρου της Πυρκάλ στην Ελευσίνα, οι τσιμεντώσεις στην Ακρόπολη και πολλά ακόμη.
Ωστόσο, το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτής της κυβέρνησης και της υπουργού, καθώς και του υφυπουργού, είναι ο στενός προσανατολισμός τους και τα εμπόδια που θέτουν, ώστε ο πολιτισμός να γίνει υπόθεση των πολλών. Γιατί εκεί βρίσκεται η καρδιά της καλλιέργειας και συνείδησης του δημοκρατικού πολίτη, συμμέτοχου πολιτικά και πολιτισμικά και ενεργού στην κουλτούρα της καθημερινής που εγγυάται τη δημοκρατία.
Ενας απραγματοποίητος σχεδιασμός
Διατυπώσαμε με τους συνεργάτες μου τρία νομοσχέδια, που κρίναμε ότι ήταν πρώτης προτεραιότητας και αφορούσαν:
α) Την ίδρυση του Οργανισμού Βιβλίου, που είχε καταργηθεί το 2012 από την κυβέρνηση της Ν.Δ. και στερούσε από το εκδοτικό χώρο την οποιαδήποτε δυνατότητα στήριξης και ανάπτυξης. Το νομοσχέδιό μας σχεδιάστηκε, λαμβάνοντας υπόψη την ελληνική και διεθνή εμπειρία και άνοιγε σημαντικές προοπτικές για το ελληνικό βιβλίο.
β) Την ίδρυση του οργανισμού Ακροπόλ για τις σύγχρονες τέχνες, με μεγάλες καινοτομίες σχετικά με τη στήριξη και την ανάδειξη του ανεξάρτητου καλλιτεχνικού χώρου.
γ) Την περιφερειακή πολιτική Σύγχρονου Πολιτισμού, που θεωρώ το πιο σημαντικό απ’ όλα. Μια δομική αλλαγή, ώστε να σχηματίσουμε ένα δίκτυο κυττάρων και χώρων Πολιτισμού στην περιφέρεια, σε συνεργασία με την τοπική και την περιφερειακή αυτοδιοίκηση, με βιβλιοθήκες, πολιτιστικούς φορείς, ομάδες κ.λπ. Να προσφέρουμε χώρο για έκφραση και επικοινωνία, να υπερβούμε τον συγκεντρωτισμό που έχει επιβληθεί, να δώσουμε τη δυνατότητα τοπικής και περιφερειακής πολιτισμικής ανάπτυξης.
Τα νομοσχέδια είχαν ολοκληρωθεί και, μετά τη δημόσια διαβούλευση, είχαν πάρει σειρά για την ψήφισή τους από τη Βουλή, αλλά τα πρόλαβαν οι πρόωρες εκλογές που προκηρύχθηκαν.
Ακόμα, εγκαινιάσαμε την προκήρυξη των θέσεων καλλιτεχνικών διευθυντών στους δημόσιους καλλιτεχνικούς οργανισμούς (Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, ΕΜΣΤ, Εθνικό θέατρο, Κρατικό ωδείο Θεσ/κης), αλλάζοντας το επί χρόνια καθιερωμένο καθεστώς των διορισμών, που επέβαλλε την εξάρτηση από την πολιτική ηγεσία. Αυτοί οι διαγωνισμοί ακυρώθηκαν από την κυβέρνηση της Ν.Δ..
Επίσης, διαμορφώσαμε και προκηρύξαμε προγράμματα επιχορηγήσεων με σύγχρονα κριτήρια, που αφορούσαν τα παιδιά και τους νέους, καθώς και προγράμματα για τη διαφορετικότητα, σχεδιασμένα ειδικά για την καταπολέμηση των πολιτισμικών ανισοτήτων και διακρίσεων και την προώθηση της πολιτισμικής δημοκρατίας.
Οργανώσαμε περιφερειακές συσκέψεις, με τη συμμετοχή των αρχαιολογικών υπηρεσιών, των μουσείων και των φορέων σύγχρονου πολιτισμού, προκειμένου να κατευθύνουμε όλες τις δυνάμεις του υπουργείου στην κατανόηση και την προετοιμασία της νέας περιφερειακής πολιτικής που είχαμε υπό ψήφιση.
Κάναμε ένα σημαντικό άνοιγμα στις γειτονικές μας χώρες, οργανώνοντας ένα φόρουμ υπουργών Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, με τη συμμετοχή πολλών χωρών και την επεξεργασία ενός διακρατικού δικτύου συνεργειών των καλλιτεχνικών οργανισμών.
Ξεκινήσαμε τον διάλογο που πρέπει να αναπτυχθεί ανάμεσα στην πολιτιστική κληρονομιά και τον σύγχρονο πολιτισμό, προκειμένου να συνδυάσουμε τους δύο πυλώνες σε μια κοινή προσπάθεια έρευνας και πρωτοβουλιών.
Δημήτρης Γκιώνης
Πηγή: efsyn.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου