Η φιλοσοφία προέρχεται από τους Βρετανούς John Stuart Mill και Jeremy Bentham τον 19ο αιώνα και χρησιμοποιήθηκε για να οργανώσει την βιομηχανική επανάσταση και την αποικιοκρατία. Η ωφελιμιστική ‘κοινωνική μηχανική’ ήταν το βασικό εργαλείο για την διαχείριση πληθυσμών και την διάπλαση των εργατών, των στρατιωτών και των στελεχών των αποικιών.
Ο ηθικός ωφελιμισμός ως τεχνική της εξουσίας προωθεί την καπιταλιστική χρησιμότητα, την αποτελεσματικότητα των πολιτικών.
Οι κυβερνώντες σταθμίζουν τα προβλεπόμενα αποτελέσματα και τα αντιτιθέμενα συμφέροντα και υιοθετούν πολιτικές που θα πετύχουν αθροιστικά την μεγαλύτερη χρησιμότητα.
Σύμφωνα με την πιο απλή εκδοχή, μια απόφαση παίρνεται μετά από στάθμιση του κόστους και του οφέλους των εναλλακτικών έτσι ώστε το συνολικό αποτέλεσμα να οδηγεί σε περισσότερη ῾ευτυχία᾽ για το μεγαλύτερο αριθμό.
Η ῾ζυγαριά της ευτυχίας᾽
Ο Bentham ονόμασε την μέθοδο του ζυγαριά ευτυχίας. Στην μια μεριά μπαίνουν τα πλεονεκτήματα, στην άλλη τα μειονεκτήματα και η στάθμιση αποφασίζει.
Για τον ωφελιμισμό, ο ορθολογισμός του διαφωτισμού και τα δικαιώματα υποχωρούν καθώς το συμφέρον είναι ατομική επιλογή που καθοδηγείται από την υποκειμενική βούληση. Ελευθερία είναι η δυνατότητα των υπηκόων να ακολουθούν τα συμφέροντα τους στην αγορά, υπηρετώντας έτσι και το συμφέρον του κράτους.
Δουλειά της κυβέρνησης επομένως είναι να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την άσκηση και τον συντονισμό των ιδιωτικών συμφερόντων του homo oeconomicus.
Στην σύγχρονη πολιτική, η συντριπτική πλειοψηφία των αποφάσεων ακολουθεί την λογική της ῾ζυγαριάς῾. Σκεφτείτε την απόφαση για την απολιγνιτοποίηση της παραγωγής ενέργειας (απώλεια θέσεων εργασίας από την μία ατμοσφαιρική μόλυνση από την άλλη).
Την μεταφορά των αρχαίων από τον σταθμό του μετρό στην Θεσσαλονίκη (τα συμφέροντα των κατασκευαστών ενάντια στην καταστροφή της αρχαιολογικής ακεραιότητας) ή τον εγκλεισμό των προσφύγων σε στρατόπεδα (παραβίαση των δικαιωμάτων τους εναντίον των αντιρρήσεων των ντόπιων στην παρουσία τους).
Αυτή η στάθμιση αξιών συμβαίνει και σε ατομικό επίπεδο. Τα πανεπιστημιακά σεμινάρια ῾πρακτικής ηθικής᾽ εξετάζουν υποθετικά σενάρια σύγκρουσης αξιών. Κάτω από ποιες συνθήκες θα βασανίζατε κάποιον αν πιστεύατε ότι μπορεί να έχει πληροφορίες για επικείμενη έκρηξη βόμβας;
Ποιόν από δύο ανθρώπους που πνίγονται θα σώζατε, ένα ηλικιωμένο σολίστα βιολιστή ή ένα νέο φοιτητή; Βοηθούν να ξεκαθαρίσουμε τις αξίες μιας κοινωνίας και τον τρόπο που τις ιεραρχεί.
Ο τρόπος με τον οποίο περιγράφονται τα αντιτιθέμενα συμφέροντα ή αξίες συνήθως προϊδεάζει για το αποτέλεσμα της στάθμισης. Μια συνηθισμένη άσκηση ρωτάει αν ήταν ηθικά αποδεκτός ο πυρηνικός βομβαρδισμός της Χιροσίμα.
Οδήγησε στον θάνατο δεκάδων χιλιάδων αμάχων ενώ το κέρδος ήταν η συντόμευση του πολέμου. Αλλά την στιγμή της απόφασης δεν υπήρχε άμεση ή ασφαλής αιτιακή σχέση μεταξύ της σίγουρης θανάτωσης των κατοίκων της πόλης και του πιθανού μελλοντικού “θετικού” αποτελέσματος που εξαρτάτο από πολλούς εξωγενείς παράγοντες.
Ζωή ή αγορά;
Αυτά τα αφηρημένα παραδείγματα έγιναν απαιτητικές ερωτήσεις στην πανδημία. Η πολιτική της «ανοσίας της αγέλης» αποτελεί την πιο χαρακτηριστική εφαρμογή του βιοπολιτικού ωφελιμισμού.
Η παράλογη λογική της είναι ότι αν δεν ληφθούν περιοριστικά μέτρα, θα μολυνθεί το 80% του πληθυσμού και θα επιτευχθεί γενική ανοσία. Αλλά αυτό θα οδηγήσει στον θάνατο εκατοντάδες χιλιάδες ηλικιωμένους και ευπαθείς πολίτες. Η αποδοχή της εκατόμβης των ευάλωτων όσο η στάθμιση αφορούσε την δημιουργία μελλοντικής ανοσίας ενώ χιλιάδες πέθαιναν.
Έτσι διάφορα περιοριστικά μέτρα επιβλήθηκαν παντού. Σύντομα όμως μπήκε στην ζυγαριά, δίπλα στην μελλοντική ανοσία, η επανεκκίνηση της οικονομικής δραστηριότητας και η επιβίωση του καπιταλισμού. Το ακούσαμε χτες και στην Ελλάδα. Η Αττική είναι ῾κόκκινη᾽ αλλά η εμπορική δραστηριότητα δεν μπορεί να διακοπεί για να σώσει ζωές.
Σε πρόσφατα Αγγλική τηλεοπτική συζήτηση, ο Τζόναθαν Σάμπτιον, διανοούμενος συνταξιούχος δικαστής πρώην μέλος του Ανώτατου Δικαστηρίου της Βρετανίας, υποστήριξε ότι τα περιοριστικά μέτρα της πανδημίας τιμωρούν δυσανάλογα πολλούς ῾δήθεν για το κοινό καλό᾽. Εξηγώντας την άποψη του κατά του lockdown δήλωσε ότι ῾δεν έχουν όλες οι ζωές την ίδια αξία᾽.
Η ζωή μιας γυναίκας με καρκίνο είναι ῾λιγότερο πολύτιμη᾽ από τις ζωές των παιδιών και των εγγονών του. Για τον δικαστή, η ῾υστερική᾽ αντιμετώπιση της πανδημίας με επείγουσα νομοθέτηση άχρηστων περιοριστικών μέτρων μπορεί να είναι χειρότερη από την αρρώστια.
῾Ποιος είσαι εσύ, να αποτιμήσεις την ζωή μου;᾽ απάντησε στον Σάμπτιον η παρουσιάστρια του προγράμματος που έχει προχωρημένο καρκίνο. ῾Όλες οι ζωές είναι ιερές και πρέπει να σώζονται ανεξάρτητα από το τι είδους ζωές είναι᾽.
Η ιερότητα της ζωής, ιδέα που ξεκινάει με τον Χριστιανισμό, είναι επιφανειακά μια από τις αρχές του φιλελεύθερου καπιταλισμού. Αλλά το κύριο χαρακτηριστικό της φιλελεύθερης ιδεολογίας είναι ότι απορρίπτει τις έντονες ιδεολογικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η πολιτική πρέπει να είναι ῾επιστημονική᾽ και πραγματιστική, οι πολίτες να ασχολούνται με την προώθηση των συμφερόντων και των απολαύσεών τους. Η ηθική είναι ιδιωτικό ζήτημα, ανάμεσα στον Θεό, τον άνθρωπο και τη συνείδησή του.
Ο Ιμάνουελ Καντ, ιδρυτής του φιλελευθερισμού, πίστευε πως το ιδανικό σύνταγμα μιας κοινωνίας, που δικαιολογημένα υποπτεύεται τις ηθικές ικανότητες του ανθρώπου, δεν πρέπει να περιλαμβάνει καμία αξία, αρετή ή εκδοχή του καλού.
Χρειάζεται ουδέτερους μηχανισμούς κοινωνικής συνεργασίας και επίλυσης διαφορών χωρίς ιδεολογία ή ηθική. Δύο είναι οι πιο κατάλληλοι: το δίκαιο και η αγορά. Ο αυστηρός νόμος και η αγορά επιφέρουν τη νομική και εμπορική ένωση της ανθρωπότητας.
Μόνο οι απαγορεύσεις του νόμου δημιουργούν ῾ατομική ευθύνη᾽ στον φιλελευθερισμό. Μόνο η επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος υπηρετεί το κοινό καλό. Οι άλλες πηγές ηθικής ευθύνης, η αγάπη, η αλληλεγγύη, η συμπάθεια και έγνοια για τον άλλο, δεν είναι δουλειά του φιλελευθερισμού ή του κράτους.
Πως μπορεί να παρθεί μια απόφαση που ζυγίζει την ζωή απέναντι στον καπιταλισμό; Ο δικαστής υποστήριξε ότι η ιδέα των ῾ποιοτικά προσαρμοσμένων προσδόκιμων χρόνων᾽ (quality-adjusted life-years ή QALYs) της ιατρικής ηθικής πρέπει να γενικευθεί. Η ιδέα χρησιμοποιείται από γιατρούς για την λήψη ατομικών αποφάσεων διανομής ιατρικών πόρων όταν υπάρχει έλλειψη.
Όπως ξέρουμε γιατροί αναγκάζονται να πάρουν τέτοιες αποφάσεις όταν δεν υπάρχουν αρκετές ΜΕΘ για όλους τους ασθενείς Covid που τις χρειάζονται. Κατά τον δικαστή μια τέτοια στάθμιση πρέπει να γίνει και για τα περιοριστικά μέτρα της πανδημίας ῾αν θέλουμε να εξετάσουμε την αξία της ζωής᾽. Θάνατοι στην μια μεριά της πλάστιγγας, οικονομικές απώλειες στην άλλη. Αν η ποιοτική προσδόκιμη ζωή είναι μικρή πρέπει να θυσιαστεί.
Η Ευγονική που ντρέπεται να πει το όνομά της
Αυτό κάνουν οι κυβερνήσεις. Αλλά οι περισσότερες δεν έχουν το θράσος ή την παρρησία του δικαστή. Ο Μπόρις Τζόνσον και o έμπιστος σύμβουλος του Dominic Cummings είπαν πέρυσι τον Φεβρουάριο κυνικά πρώτοι ότι «αν πεθάνουν πολλοί χωρίς lockdown, τι να κάνουμε;». Καθυστέρησαν να επιβάλλουν περιοριστικά μέτρα, το έκαναν απρόθυμα, ο αριθμός των θυμάτων γιγαντώθηκε. Τα ίδια έκανε ο Τραμπ, ο Μπολσονάρο, η Σουηδία και πιο προσεκτικά οι περισσότερες κυβερνήσεις.
Τώρα η στάθμιση γίνεται μεταξύ ζωής και καπιταλισμού. Ο γνωστός μας Σόϊμπλε δήλωσε ότι «δεν είναι απόλυτο» ότι η διάσωση της ανθρώπινης ζωής έχει προτεραιότητα έναντι της οικονομίας.
Ο αντικυβερνήτης του Τέξας Νταν Πάτρικ, πιο σαφής, δήλωσε ότι οι ηλικιωμένοι θα όφειλαν να προθυμοποιηθούν να πεθάνουν προκειμένου να σώσουν την οικονομία για τους νεότερους. Στην Βρετανία, ο συντηρητικός ῾Telegraph᾽ έγραψε ότι ῾ο COVID-19 μπορεί να αποδειχθεί ευεργετικός καθώς εξολοθρεύει δυσανάλογα τα γηρεότερα εξαρτημένα άτομα᾽.
Για τους Sunday Times ῾ο υπερβολικός φόβος της αρρώστιας και του θανάτου έχει αδρανοποιήσει το έθνος και διαβρώνει την εργασιακή ηθική μιας γενιάς᾽. Θα ήταν τίμιο ὀταν η κυβέρνηση ανακοινώνει την χαλάρωση των μέτρων να μας ενημερώνει επίσης πόσοι άνθρωποι θα πεθάνουν ως αποτέλεσμα.
Παρά τις φιλοσοφικές ενστάσεις, ο φιλελευθερισμός δεν είναι παρά μια εκδοχή του κυνικού ωφελιμισμού.
Η σωτηρία και η ῾ιερότητα᾽ της ζωής εγκαταλείπονται χωρίς δισταγμό όταν κινδυνεύει το πρωταρχικό, όταν απειλείται η αγορά ή όταν το κράτος εμφανίζεται ως λύση και όχι ως πρόβλημα. Γιατί όπως σώθηκαν οι τράπεζες με τα λεφτά μας το 2008, θα μπορούσαν σήμερα τα κράτη να υποστηρίξουν τους εργαζόμενους οικονομικά μέχρι να τελειώσει η πανδημία. Θα μπορούσαν να επιβάλλουν ένα ᾽φόρο πανδημίας᾽ στους πλούσιους.
Όπως δήλωσε η Oxfam στο Davos προχτές οι δέκα πλουσιότεροι άνθρωποι κέρδισαν 400 δισεκατομμύρια στην πανδημία, ποσό αρκετό για να εμβολιαστεί ο παγκόσμιος πληθυσμός. Αλλά ποια κυβέρνηση θα αντιταχθεί στο κεφάλαιο; Δεν επιτάχτηκαν οι πατέντες των εμβολίων ούτε καν εξαγοράζονται από τις κυβερνήσεις για να σώσουν ζωές.
Όταν η στάθμιση βάζει την ζωή στη μια πλευρά και το κεφάλαιο στην άλλη, το αποτέλεσμα είναι γνωστό.
Τα μέτρα της κυβέρνησης δείχνουν ότι ο κοινωνικός και οικονομικός Δαρβινισμός κάνουν την επιβίωση υπόθεση των εργαζόμενων για την οποία ελάχιστα ευθύνεται το κράτος.
Έτσι αναπτύσσεται μια σύγχρονη μορφή ᾽ευγονικής που ντρέπεται να πει το όνομά της᾽. Αυτή η θυσία αίματος στον καπιταλισμό είναι η πιο τραγική πολιτική εξέλιξη και η αποθέωση της καπιταλιστικής βιοπολιτικής: ο κυρίαρχος αποφασίζει ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει ακολουθώντας τις υποδείξεις του κεφαλαίου.
Και όμως υπάρχει άλλος δρόμος.
Η πανδημία μας θύμισε μεγάλες αλήθειες που είχαμε ξεχάσει: την ανθρώπινη τρωτότητα, την σημασία των δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, την παρηγοριά της αλληλεγγύης, την υπόσχεση της ισότητας.
Η φυσική απόσταση που κρατάμε για να προφυλάξουμε τους πιο ευάλωτους αποτελεί την καλύτερη έκφραση της κοινωνικότητας, του “είμαστε όλοι μαζί”. Ανακαλύψαμε πάλι ιδανικά, μάθαμε να μοιραζόμαστε οφέλη και βάρη, να κάνουμε θυσίες ο ένας για τον άλλο. Αν κάνουμε μόνιμα αυτά που εφαρμόσαμε προσωρινά μπορούμε να ελπίζουμε για το μέλλον.
Κώστας Δουζίνας
Πηγή: tvxs.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου