Από πού έρχονται οι κορωνοϊοί;

Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα ζώα είναι σε μεγάλο βαθμό προσβεβλημένα από θανατηφόρους παθογόνους οργανισμούς έτοιμους να μας μολύνουν. Στην πραγματικότητα το πρόβλημα βρίσκεται αλλού: με την ξέφρενη αποδάσωση, αστικοποίηση και εκβιομηχάνιση προσφέραμε στα μικρόβια τον τρόπο να φτάσουν μέχρι το ανθρώπινο σώμα και να προσαρμοστούν σε αυτό. 

Ακόμα και τον 21ο αιώνα οι παλιές «θεραπείες» θεωρούνται από τις αρχές ως το καλύτερο μέσο για να καταπολεμηθεί η επιδημία που οφείλεται στον κορωνοϊό: εκατοντάδες εκατομμύρια άτομα υφίστανται περιορισμούς στις μετακινήσεις τους. Μήπως όμως έχει φθάσει η στιγμή να αναρωτηθούμε γιατί πανδημίες διαδέχονται η μια την άλλη με ολοένα ταχύτερο ρυθμό;

Ήταν άραγε ένας παγκολίνος; Μια νυχτερίδα; Ή μήπως ένα φίδι, όπως ακούστηκε αρχικά, για να διαψευστεί στη συνέχεια η είδηση; Βρισκόμαστε μπροστά σε έναν αγώνα δρόμου για να ενοχοποιηθεί το άγριο ζώο που ευθύνεται για αυτόν τον κορωνοϊό, ο οποίος επισήμως αποκαλείται SARS - Cov-2 και έχει πιάσει στην παγίδα του Covid-19, της ασθένειας που προκαλεί, αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια άτομα σε καραντίνα ή πίσω από ζώνες υγειονομικού περιορισμού. Όσο κι αν η διαλεύκανση αυτού του μυστηρίου αποτελεί ζήτημα πρωταρχικής σημασίας, παρόμοιες υποθέσεις μας εμποδίζουν να δούμε ότι η ολοένα πιο ευάλωτη θέση μας απέναντι στις πανδημίες έχει μια πολύ βαθύτερη αιτία: την εντεινόμενη καταστροφή των ενδιαιτημάτων της άγριας ζωής.

Από το 1940 εκατοντάδες παθογόνα μικρόβια έχουν κάνει την εμφάνιση ή την επανεμφάνισή τους σε περιοχές όπου, μερικές φορές, δεν είχαν ποτέ παρατηρηθεί μέχρι εκείνη τη στιγμή. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Ιού της Ανθρώπινης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας (HIV), του Έμπολα στη Δυτική Αφρική ή του Ζίκα στην αφρικανική ήπειρο. Η πλειονότητά τους (60%) είναι ζωικής προέλευσης. Ορισμένοι ιοί προέρχονται από οικόσιτα ή εκτρεφόμενα ζώα, αλλά οι περισσότεροι (πάνω από τα δύο τρίτα) μεταδόθηκαν από άγρια ζώα.

Ωστόσο τα ζώα δεν φέρουν την παραμικρή ευθύνη. Παρ’ όλα τα άρθρα που, με τη βοήθεια πλήθους φωτογραφιών, υποδεικνύουν ως αφετηρία των καταστροφικών επιδημιών την άγρια πανίδα, (1) είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα ζώα είναι σε μεγάλο βαθμό προσβεβλημένα από θανατηφόρους παθογόνους οργανισμούς έτοιμους να μας μολύνουν. Στην πραγματικότητα η πλειονότητα των μικροβίων ζει μέσα στον οργανισμό των ζώων χωρίς να τους προξενούν το παραμικρό κακό. Το πρόβλημα βρίσκεται αλλού: με την ξέφρενη αποδάσωση, αστικοποίηση και εκβιομηχάνιση προσφέραμε στα μικρόβια τον τρόπο να φτάσουν μέχρι το ανθρώπινο σώμα και να προσαρμοστούν σε αυτό.

Η καταστροφή των οικοτόπων απειλεί με εξαφάνιση μεγάλο αριθμό ειδών, (2) στα οποία περιλαμβάνονται και ορισμένα φαρμακευτικά φυτά και ζώα στα οποία ανέκαθεν στηριζόταν η φαρμακοποιία μας. Όσο για τα είδη που επιβιώνουν, η μόνη τους επιλογή είναι να αρκεστούν στα περιορισμένα απομεινάρια των οικοτόπων που τους αφήνουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Το αποτέλεσμα είναι ότι αυξάνεται η πιθανότητα στενών και επαναλαμβανόμενων επαφών με τον άνθρωπο, οι οποίες επιτρέπουν στα μικρόβια να εισχωρήσουν στο σώμα μας και, από ακίνδυνοι οργανισμοί, να μετατραπούν σε φονικούς παθογόνους οργανισμούς.

Ο Έμπολα αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση. Μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2017 αποκάλυψε ότι οι εμφανίσεις αυτού του ιού, του οποίου η προέλευση εντοπίστηκε σε διάφορα είδη νυχτερίδας, είναι συχνότερες στις ζώνες της Κεντρικής και της Δυτικής Αφρικής που έχουν πρόσφατα υποστεί αποψίλωση των δασών τους. Όταν καταστρέφουμε τα δάση τους, υποχρεώνουμε τις νυχτερίδες να φωλιάσουν στα δέντρα των κήπων και των αγροκτημάτων μας.

Από εκεί και πέρα, είναι εύκολο να φανταστούμε τη συνέχεια: ένας άνθρωπος απορροφά το σάλιο μιας νυχτερίδας τρώγοντας ένα φρούτο που έχει καλυφθεί με αυτό. Ή, στην προσπάθειά του να κυνηγήσει και να σκοτώσει την ενοχλητική επισκέπτρια, εκτίθεται σε μικρόβια που έχουν βρει καταφύγιο μέσα στους ιστούς της νυχτερίδας. Με αυτόν τον τρόπο ένα πλήθος ιών, των οποίων οι νυχτερίδες είναι ξενιστές, αλλά παραμένουν αβλαβείς για τις ίδιες, κατορθώνουν να διεισδύσουν στους ανθρώπινους πληθυσμούς.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Έμπολα, αλλά και του Νίπα (κυρίως στη Μαλαισία ή στο Μπαγκλαντές) ή του Μάρμπουργκ (αποκλειστικά στην Ανατολική Αφρική). Το φαινόμενο αποκαλείται «διάβαση του φραγμού των ειδών». Αν συμβεί συχνά, μπορεί να επιτρέψει στα μικρόβια ζωικής προέλευσης να προσαρμοστούν στους οργανισμούς μας και να εξελιχθούν, μέχρι του σημείου της μετατροπής τους σε παθογόνα.

Το ίδιο ισχύει και για τις ασθένειες που μεταδίδονται από τα κουνούπια, καθώς αποδείχθηκε ο συσχετισμός της αποψίλωσης των δασών με την εμφάνιση επιδημιών (3) -απλώς εδώ αφορά λιγότερο την απώλεια των οικοτόπων και περισσότερο τον μετασχηματισμό τους.

Μαζί με τα δέντρα του δάσους εξαφανίζονται οι ρίζες και το στρώμα των ξερών φύλλων. Το νερό ρέει ευκολότερα σε αυτό το έδαφος, απογυμνωμένο πλέον και εκτεθειμένο στον ήλιο, σχηματίζοντας γούρνες οι οποίες ευνοούν την αναπαραγωγή κουνουπιών που είναι φορείς της ελονοσίας. Σύμφωνα με μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε δώδεκα χώρες, οι πληθυσμοί των ειδών των κουνουπιών που είναι φορείς παθογόνων για τον άνθρωπο οργανισμών είναι διπλάσιοι στις αποδασωμένες ζώνες σε σχέση με τα άθικτα δάση.

Η καταστροφή των ενδιαιτημάτων έχει επίσης επιπτώσεις λόγω των αλλαγών που προκαλούνται στον αριθμό των ατόμων ενός είδους, κάτι που μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο της μετάδοσης ενός παθογόνου οργανισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: ο ιός του Δυτικού Νείλου, ο οποίος μεταφέρεται από τα αποδημητικά πτηνά. Στη Βόρεια Αμερική οι πληθυσμοί των πουλιών έχουν μειωθεί περισσότερο από 25% την τελευταία πεντηκονταετία, τόσο λόγω της απώλειας των οικοτόπων τους όσο και για διάφορους άλλους λόγους. (4)

Ωστόσο αυτές οι αιτίες δεν πλήττουν όλα τα είδη πουλιών με τον ίδιο τρόπο. Τα πουλιά που με συγκεκριμένα ενδιαιτήματα, όπως η τσικλιτάρα και οι ραλλίδες (φαλαρίδες), επλήγησαν σκληρότερα από εκείνα που μπορούν να ζήσουν σε πολλά ενδιαιτήματα, όπως για παράδειγμα οι κοκκινολαίμηδες και τα κοράκια. Ενώ όμως τα πρώτα δεν είναι καλοί ξενιστές του ιού του Δυτικού Νείλου, τα δεύτερα αποδεικνύονται εξαιρετικοί. Εξ ου και η αυξημένη παρουσία του ιού στα οικόσιτα πτηνά της περιοχής και η αυξημένη πιθανότητα να δούμε ένα κουνούπι να τσιμπάει ένα μολυσμένο πουλί και στη συνέχεια έναν άνθρωπο. (5)

Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στην περίπτωση των ασθενειών που μεταδίδονται από τα τσιμπούρια. Καθώς η ανάπτυξη των αστικών κέντρων ροκανίζει τα δάση της Βορειοανατολικής Αμερικής, εκδιώκονται ζώα όπως το οπόσσουμ, τα οποία συμβάλλουν στον περιορισμό των πληθυσμών των τσιμπουριών.

Αντίθετα, από την εξέλιξη ευνοούνται είδη πολύ λιγότερο αποτελεσματικά ως προς αυτό το ζήτημα, όπως το ελάφι και ο ποντικός Peromuscus leucopus. (6) Όλα αυτά έχουν αποτέλεσμα να εξαπλώνονται ευκολότερα οι ασθένειες που μεταδίδονται από τα τσιμπούρια. Σε αυτές συγκαταλέγεται η Νόσος του Λάιμ, που έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή της το 1975 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας αναγνωρίστηκαν επτά νέοι παθογόνοι οργανισμοί που μεταδίδονται από τα τσιμπούρια. (7)

Οι κίνδυνοι ανάδυσης ασθενειών δεν εντείνονται μόνο από την απώλεια των οικοτόπων, αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο τους αντικαθιστούμε. Για να ικανοποιήσει την ακόρεστη σαρκοφάγο όρεξή του, ο άνθρωπος αποψίλωσε μια έκταση ίση με την αφρικανική ήπειρο (8) προκειμένου να εκθρέψει ζώα που προορίζονται για σφαγή. Ορισμένα από αυτά τα ζώα καταλήγουν στα κυκλώματα του παράνομου εμπορίου ή πωλούνται σε παζάρια ζώων (wet markets).

Εκεί, είδη που σίγουρα δεν θα είχαν συναντηθεί ποτέ μέσα στη φύση βρίσκονται σε διπλανά κλουβιά και τα μικρόβια μπορούν άνετα να περάσουν από το ένα ζώο στο άλλο. Σε αυτόν τον τύπο ανάπτυξης, ο οποίος ήδη δημιούργησε την περίοδο 2002-2003 τον κορωνοϊό που ήταν υπεύθυνος για το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS), ενδέχεται να βρίσκεται η ρίζα του άγνωστου κορωνοϊού που μας πολιορκεί σήμερα.

Ωστόσο πολύ περισσότερα είναι τα ζώα που εξελίσσονται μέσα στο σύστημα βιομηχανικής κτηνοτροφίας μας. Εκατοντάδες χιλιάδες ζώα στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο περιμένοντας να οδηγηθούν στο σφαγείο: ιδού οι ιδανικές συνθήκες για τη μετάλλαξη των μικροβίων σε θανάσιμους παθογόνους οργανισμούς. Για παράδειγμα οι ιοί της γρίπης των πτηνών, των οποίων ξενιστές ήταν υδρόβια πουλιά, έκαναν θραύση στα πτηνοτροφεία όπου βρισκόταν φυλακισμένος τεράστιος αριθμός κοτόπουλων: εκεί μεταλλάχτηκαν και απέκτησαν περισσότερη λοιμογόνο δύναμη.

Πρόκειται για μια διαδικασία τόσο προβλέψιμη, ώστε να είναι να δυνατόν να αναπαραχθεί σε εργαστηριακές συνθήκες. Ένα από τα στελέχη αυτού του ιού, ο Η5Ν1, μπορεί να μεταδοθεί στον άνθρωπο και σκοτώνει περισσότερα από τα μισά άτομα που έχουν μολυνθεί από αυτόν. Το 2014, στην Βόρεια Αμερική, αναγκάστηκαν να θανατώσουν δεκάδες εκατομμύρια πουλερικά για να ανακόψουν την εξάπλωση ενός άλλου στελέχους του ιού. (9)

Τα βουνά περιττωμάτων που παράγονται από τα ζώα εκτροφής προσφέρουν στα μικρόβια ζωικής προέλευσης ακόμα περισσότερες ευκαιρίες να μολύνουν τους ανθρώπινους πληθυσμούς. Δεδομένου ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα κτηνοτροφικά απόβλητα από όσα μπορεί να απορροφήσει η γεωργική γη υπό μορφή λιπάσματος, καταλήγουν συχνά να αποθηκεύονται σε μεγάλες μη στεγανές τάφρους, το ιδανικό καταφύγιο για το κολοβακτηρίδιο Escherichia coli.

Περισσότερα από τα μισά ζώα που είναι εσώκλειστα στις αμερικανικές μονάδες πάχυνσης είναι φορείς του, αλλά το βακτήριο είναι αβλαβές για αυτά. (10) Αντίθετα, το Ε. coli προκαλεί στον άνθρωπο αιμορραγικές διάρροιες και πυρετό, ενώ μπορεί να επιφέρει οξεία νεφρική ανεπάρκεια. Και, καθώς δεν είναι σπάνιο να διαχέονται ζωικά περιττώματα στο νερό ή στα τρόφιμά μας, κάθε χρόνο μολύνονται 90.000 Αμερικανοί.

Παρ’ όλο που επιταχύνεται η μετάλλαξη των ζωικών μικροβίων σε παθογόνους για τον άνθρωπο οργανισμούς, δεν πρόκειται για νέο φαινόμενο. Η εμφάνισή του χρονολογείται από τη νεολιθική εποχή, όταν το ανθρώπινο ον άρχισε να καταστρέφει τους οικοτόπους της άγριας ζωής για να επεκτείνει την καλλιεργήσιμη γη του, αλλά και να εξημερώνει ζώα για να τα μετατρέψει σε υποζύγια. Σε αντάλλαγμα τα ζώα μάς προσέφεραν μερικά δηλητηριασμένα δώρα: η ιλαρά και η φυματίωση προέρχονται από τις αγελάδες, ο κοκίτης από τα γουρούνια και η γρίπη από τις πάπιες.

Η διαδικασία συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια του ευρωπαϊκού αποικιακού επεκτατισμού. Στο Κονγκό οι σιδηροδρομικές γραμμές και οι πόλεις που κατασκεύασαν οι Βέλγοι άποικοι επέτρεψαν σε έναν λεντοϊό, με ξενιστές τους μακάκους πιθήκους της περιοχής, να τελειοποιήσει την προσαρμογή του στο ανθρώπινο σώμα. Στη Βεγγάλη οι Βρετανοί καταπάτησαν τους τεράστιους υγροτόπους των Σάνταρμπανς για να αναπτύξουν τη ρυζοκαλλιέργεια, εκθέτοντας τους κατοίκους των περιοχών αυτών στα υδρόβια βακτήρια που υπήρχαν σε εκείνα τα υφάλμυρα νερά.

Οι πανδημίες που προκλήθηκαν από την αποικιακή εισβολή εξακολουθούν να εμφανίζονται και σήμερα. Ο λεντοϊός των μακάκων μετατράπηκε στον HIV, ενώ το υδρόβιο βακτήριο των Σάνταρμπανς, γνωστό πλέον ως χολέρα, έχει ήδη προκαλέσει επτά πανδημίες μέχρι σήμερα, με την πλέον πρόσφατη να έχει εκδηλωθεί στην Αϊτή.

Ευτυχώς, όπως δεν υπήρξαμε παθητικά θύματα αυτής της διαδικασίας, έχουμε και τη δυνατότητα να πράξουμε πολλά προκειμένου να περιορίσουμε τον κίνδυνο εμφάνισης των μικροβίων. Μπορούμε να προστατέψουμε τους οικοτόπους της άγριας ζωής, ώστε τα ζώα να κρατούν τα μικρόβιά τους αντί να μας τα μεταδίδουν, όπως επιδιώκει το κίνημα One Health. (11)

Μπορούμε να οργανώσουμε μια στενή επιτήρηση των χώρων όπου τα ζωικά μικρόβια είναι πιο πιθανό να μεταλλαχθούν σε παθογόνους οργανισμούς για τον άνθρωπο και να επιχειρήσουμε να εξουδετερώσουμε όσα εμφανίζουν τάσεις προσαρμογής στον ανθρώπινο οργανισμό προτού προλάβουν να πυροδοτήσουν πανδημίες.

Αυτό ακριβώς επιδιώκουν εδώ και δέκα χρόνια οι ερευνητές του προγράμματος Predict, το οποίο χρηματοδοτείται από την Αμερικανική Υπηρεσία για τη Διεθνή Ανάπτυξη (USAID). Έχουν ήδη εντοπίσει πάνω από 900 νέους ιούς συνδεόμενους με την επέκταση του ανθρώπινου αποτυπώματος πάνω στον πλανήτη. Ανάμεσά τους, άγνωστα έως τώρα στελέχη κορονοϊού παρόμοια με εκείνα του SARS. (12)

Σήμερα, μας παραμονεύει μια νέα πανδημία -και όχι μόνον αυτή του Covid-19. Στις ΗΠΑ οι προσπάθειες της κυβέρνησης Τραμπ να απαλλάξει την εξορυκτική βιομηχανία, αλλά και το σύνολο των βιομηχανικών δραστηριοτήτων, από οποιοδήποτε ρυθμιστικό πλαίσιο, θα οδηγήσει στην απώλεια οικοτόπων, ευνοώντας τη μεταφορά μικροβίων από τα ζώα στους ανθρώπους.

Ταυτόχρονα η αμερικανική κυβέρνηση θέτει σε κίνδυνο τη δυνατότητα εντοπισμού του επόμενου επικίνδυνου μικροβίου πριν αυτό εξαπλωθεί: τον Οκτώβριο του 2019 αποφάσισε να θέσει τέλος στο πρόγραμμα Predict. Επιπλέον στις αρχές Φεβρουαρίου του 2020 ανακοίνωσε την πρόθεσή της να μειώσει κατά 53% τη συνεισφορά της στον προϋπολογισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ).

Όπως δήλωσε ο επιδημιολόγος Λάρι Μπρίλιαντ, «οι εμφανίσεις ιών είναι αναπόφευκτες, όχι όμως και οι επιδημίες». Ωστόσο δεν θα απαλλαγούμε από αυτές παρά μόνο αν επιδείξουμε τόσο μεγάλη αποφασιστικότητα για να αλλάξουμε πολιτική όση επιδείξαμε για να διαταράξουμε τη φύση και τη ζωή των ζώων.

1. Kai Kupferschmidt, «This bat species may be the source of the Ebola epidemic that killed more than 11.000 people in West Africa», «Science Magazine», Ουάσιγκτον - Κέιμπριτζ, 24 Ιανουαρίου 2019.
2. Jonathan Watts, «Habitat loss threatens all our futures, world leaders warned», «The Guardian», Λονδίνο, 17 Νοεμβρίου 2018.
3. Katarina Zimmer, «Deforestation tied to changes in disease dynamics», «The Scientist», Νέα Υόρκη, 29 Ιανουαρίου 2019.
4. Carl Zimmer, «Birds are vanishing from North America», «The New York Times», 19 Σεπτεμβρίου 2019.
5. Birdlife International, «Diversity of birds buffer against West Nile virus», Science Daily, 6 Μαρτίου 2009, www.sciencedaily.com
6. (Σ.τ.Μ.) Θεωρείται δε ως ένας από τους κυριότερους φορείς μετάδοσης ασθενειών που μεταφέρουν τα τσιμπούρια, καθώς έχουν μετρηθεί έως και 270 τσιμπούρια πάνω σε αυτά τα ζώα μεγέθους 15-20 εκατ.
7. «Lyme and other tickborne diseases increasing», Centers for disease Control and Prevention, 22 Απριλίου 2019, www.cdc.gov
8. George Monbiot, «There’s a population crisis all right. But probably not the one you think», «The Guardian», 19 Νοεμβρίου 2015.
9. «What you get when you mix chickens, China and climate change», «The New York Times», 5 Φεβρουαρίου 2016. Στη Γαλλία, η γρίπη των πτηνών έπληξε τα πτηνοτροφεία τον χειμώνα 2015-2016 και το Υπουργείο Γεωργίας εκτιμά ότι τον φετινό χειμώνα υφίσταται κίνδυνος για τα πουλερικά που προέρχονται από την Πολωνία.
10. Christina Venegas-Vargas και άλλοι, «Factors associated with Shiga toxin-producing Escherichia coli shedding by dairy and beef cattle», «Applied and Environmental Microbiology», τ. 82, αρ. 16, Ουάσιγκτον, Αύγουστος 2016.
11. Predict Consortium, «One Health action», EcoHealth Alliance, Νέα Υόρκη, Οκτώβριος 2016.
12. «What we’ve found», One Health Institute, https://ohi.ucdavis.edu

* Η Sonia Shah είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας του «Pandemic: TrackingContagions. From Cholera to Ebola and Beyond», Sarah Crichton Books, Νέα Υόρκη, 2015 και του «The Next Great Migration: The Beauty and Terror of Life on the Move, Bloomsbury Publishing, Λονδίνο» θα εκδοθεί τον Ιούνιο του 2020). Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «The Nation».

Πηγή: Monde Diplomatique από το «The Nation» / Μετάφραση: Βασίλης Παπακριβόπουλος από την Αυγή