Τι είναι επιστήμη;

Πολλά ερωτήματα δεν απαντώνται επιστημονικά, π.χ. Υπάρχει Θεός; Αν υπάρχει Θεός, δακρύζει ή θυμώνει που 10,000 παιδιά την ημέρα πεθαίνουν από πείνα στην υποσαχάρια Αφρική; Για να είμαστε ακριβείς, τα ερωτήματα που δεν απαντώνται επιστημονικά είναι άπειρα. Αυτό αποδεικνύεται εύκολα μεν, δεν απαιτούνται δηλαδή εξειδικευμένες γνώσεις τυπικής λογικής, αλλά από μόνη της η απόδειξη ίσως δεν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μας υπενθυμίζει ωστόσο τούτο το απλό: ότι η επιστήμη είναι μία ιστορική παράδοση παραγωγής ενός συγκεκριμένου είδους γνώσης ανάμεσα σε άλλες. Η θεολογία είναι μιά άλλη. Η αστρολογία άλλη.

Θα έλεγε ίσως κάποιος ότι η θεολογία δεν παράγει γνώση, ούτε η αστρολογία, ούτε η ποίηση, ούτε η μυθολογία. Τουλάχιστον όχι επιστημονική γνώση. Σ’ αυτήν την πρόχειρη και ενδεικτική λίστα θα μπορούσαν να προστεθούν, όπως έχει όντως γίνει από κάποιους φιλοσόφους της επιστήμης, η ψυχανάλυση, η ψυχολογία, τα οικονομικά και ένα σωρό άλλα ακαδημαϊκά πεδία. Το γεγονός ότι κάτι διδάσκεται στα πανεπιστήμια δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι είναι και επιστήμη.

Το ζήτημα δεν είναι φιλολογικό, ούτε καν καθαρά επιστημολογικό. Το ερώτημα τι είναι επιστήμη, τι αναγνωρίζεται ως επιστήμη και τι ως μη επιστήμη, είναι ανεξίτηλα κοινωνικό (και φυσικά ιστορικό) και η απάντηση που θα δοθεί μας αφορά όλους, άμεσα και ζωτικά, ακόμα κι αυτούς που διακηρύσσουν ότι δεν υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα, άντε και οι οικογένειες τους. May she rust in peace, η Σιδηρά Κυρία (The Iron Lady). Δεν θα ασχοληθούμε μαζί της σήμερα.

Μας αφορά τόσο πολύ που ίσως δεν καταλαβαίνουμε πόσο. Επικαλούμαστε την επιστήμη, ή μάλλον, δεν την επικαλούμαστε όλοι το ίδιο και σίγουρα όχι για τους ίδιους σκοπούς, για να δώσει έγκυρες απαντήσεις σε ερωτήματα ζωής και θανάτου τα οποία φαίνεται ότι δεν μπορούμε να απαντήσουμε αλλιώς.

Ωστόσο, έστω και μία στοιχειώδης εξοικείωση με το ευρύ επιστημονικό πεδίο αρκεί για να καταλάβουμε ότι κάτι παράξενο συμβαίνει εκεί. Είτε πρόκειται για την φυσική που παρεμπιπτόντως θεωρείται ιστορικά το αρχέτυπο της επιστημονικής γνώσης, την μοριακή βιολογία, την ιατρική, την ιστορία, την κοινωνιολογία, το πρώτο πράγμα που θα διαπιστώσει και ο πιο ανυποψίαστος φοιτητής είναι ότι συνυπάρχουν στο ίδιο γνωστικό πεδίο ασυμβίβαστες επιστημονικές θεωρίες, με άλλα λόγια πολλαπλές και συγκρουόμενες προτεινόμενες αλήθειες για το ίδιο αντικείμενο / φαινόμενο ή πτυχή της πραγματικότητας. Ποια απ’ αυτές ισχύει; Έχει σημασία; Τεράστια.

Κάποιοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η κλιματική αλλαγή οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή του πλανήτη ή την εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους. Κάποιοι άλλοι, επίσης επιστήμονες, διαφωνούν ριζικά. Σκέφτομαι εν παρόδω ότι δεν θα ήταν και τόσο κακό να εξαφανιστεί το ανθρώπινο είδος από τον πλανήτη γη. Κανείς δεν θα κλάψει γιατί δεν θα υπάρχει κανείς να κλάψει. Όσο για την φύση και όσα έμβια όντα επιβιώσουν, μάλλον θα χαμογελάσει ολάκαιρη η φύση με ανακούφιση και τα ζώα μαζί κι ας λέμε ότι τα ζώα δεν γελάνε. Στο μεταξύ όμως κι ενώ περιμένουμε μία έγκυρη απάντηση από την επιστήμη, κάποιοι κλαίνε, κάποιοι λιμοκτονούν, κάποιοι πνίγονται σε πλημμύρες ενώ κάποιοι άλλοι γελάνε κοιτάζοντας τον τραπεζικό τους λογαριασμό να φουσκώνει επικίνδυνα. Επικίνδυνα για τους άλλους, όχι για του ίδιους.

Κάποιοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι τα ψυχοφάρμακα είναι αποτελεσματικά. Κάποιοι άλλοι επιστήμονες διαφωνούν ριζικά. Και οι μεν και οι δε παρουσιάζουν επιστημονικές έρευνες και αδιάσειστα στοιχεία προσπαθώντας να υποστηρίξουν την θέση τους και να αποδομήσουν την θέση των αντιπάλων τους. Οι φαρμακοβιομηχανίες στο μεταξύ πληρώνουν πολλά δισεκατομμύρια κάθε χρόνο σε επιλεγμένους επιστήμονες, σε πανεπιστήμια, σε γιατρούς αλλά και σε πολιτικούς από περισσή αγάπη για τον άνθρωπο και την επιστήμη βεβαίως. Περί σκευωρίας θα πρόκειται.

Ο Θανάσης, αν αναρωτιέστε ποιος Θανάσης, ο Δουζένης, διακεκριμένος επιστήμονας, καθηγητής ψυχιατροδικαστικής, πρόσφατα έδωσε την επιστημονική διάγνωση Υποτροπιάζουσα Κατάθλιψη στον Φλώρο που είχε καταδικαστεί πρωτόδικα σε πάνω από 20 χρόνια φυλάκιση για το σκάνδαλο των εκατοντάδων εκατομμυρίων με την Energa, συμβάλλοντας έτσι καθοριστικά στην αποφυλάκιση του. Μπράβο Θανάση που υπηρετείς την επιστήμη. Αυτό να λες αν σε ρωτήσουν Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση. Να λες, Υπηρετούσα την επιστήμη.

Κάποιοι επώνυμοι ιστορικοί σε διακεκριμένα πανεπιστήμια (αν υποθέσουμε ότι και η ιστορία είναι μια επιστήμη, και γιατί να μην το υποθέσουμε;) οι οποίοι αρνούνται ότι το Ολοκαύτωμα συνέβη, οι λεγόμενοι αρνητές του Ολοκαυτώματος, προσκομίζουν στοιχεία για να τεκμηριώσουν την θέση τους. Εδώ στην Ελλάδα έχουμε τον Πλεύρη αν και δεν είναι ιστορικός αυστηρά μιλώντας.

Για να μην ξεχνάμε την φυσική, τα ιστορικά παραδείγματα φυσικών που διαφωνούσαν (και διαφωνούν ακόμα) ριζικά για τους νόμους που διέπουν το σύμπαν είναι πολλά. Ο περισσότερος κόσμος έχει ακούσει για την κβαντομηχανική και την τεράστια αναστάτωση και αμηχανία που δημιούργησε στους κύκλους των φυσικών. Ο Αϊνστάιν δεν μπόρεσε να την χωνέψει ποτέ.

Για τα μαθηματικά ίσως είναι καλύτερα να μην ανοίξουμε την κουβέντα εδώ. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι χρησιμοποιούνται κατά κόρον στις λεγόμενες θετικές επιστήμες, αλλά το αν τα μαθηματικά τα ίδια είναι επιστήμη, αν δηλαδή πληρούν τα κριτήρια του τι είναι επιστήμη, αυτό ακόμα δεν έχει αποφασιστεί. Όσο για την βεβαιότητα που υποτίθεται ότι μας παρέχουν τα μαθηματικά, ας μην ξεχνάμε τον Kurt Gödel.

Το ότι συμβαίνουν αυτά, θα μπορούσε να πει κάποιος που πιστεύει στην επιστήμη, δεν ματαιώνει την αξία της επιστήμης. Το ότι οι επιστήμονες διαφωνούν, η επιστήμη χειραγωγείται ασύστολα, το ότι υπάρχουν κακοί επιστήμονες που δεν ακολουθούν την επιστημονική μέθοδο, δεν σημαίνει ότι φταίει η επιστήμη και ότι πρέπει να αμφισβητήσουμε την ανωτερότητα της επιστήμης ως διαδικασίας παραγωγής έγκυρης γνώσης.

Ίσως. Ωστόσο, πρώτον, δεν είπαμε εδώ ότι φταίει η επιστήμη. Το φταίξιμο, η ευθύνη δεν είναι απλά ιδιότητες μιας αφηρημένης έννοιας, είτε αυτή λέγεται επιστήμη, είτε χριστιανισμός, είτε καπιταλισμός, είτε σοσιαλισμός. Όπως έλεγε εύστοχα κάποιος φιλόσοφος “In the abstract conception of universal wrong, all concrete responsibility vanishes” (T.Adorno, Minima Moralia). Όπως επίσης εύστοχα το διατυπώνει η αναρχική συλλογικότητα Ρουβίκωνας «Υπενθυμίζουμε ότι η εξουσία, το κράτος και το κεφάλαιο, δεν είναι μόνο σχέσεις, ούτε μόνο ιδεολογία ή πολιτισμός, είναι και πρόσωπα, είναι και μηχανισμοί, έχουν και ονοματεπώνυμα». Προφανώς τα ονοματεπώνυμα δεν λειτουργούν στον αιθέρα. Υπάρχουν κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες, θεσμοί, ιδεολογίες, παγιωμένες πρακτικές, παραδόσεις, οργανωμένα συμφέροντα, πανίσχυρες δομές και μηχανισμοί εξουσίας και άλλοι παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό και σκιαγραφούν τοπία και ορίζοντες μέσα στα οποία είμαστε αναγκασμένοι να κινούμαστε με διαφορετικές τροχιές και από διαφορετικές θέσεις, να σκεφτόμαστε, να αισθανόμαστε, να πράττουμε με όποιους βαθμούς ελευθερίας αναλογούν στον καθένα μας (οι βαθμοί ελευθερίας βέβαια δεν είναι ίσα κατανεμημένοι), να αντιστεκόμαστε, ενίοτε να δραπετεύουμε ή / και να καταφέρνουμε να αλλάζουμε την τοπολογία και τους ορίζοντες.

Δεύτερον: μιλάμε για επιστήμη και ακόμα δεν ξέρουμε για τι ακριβώς μιλάμε. Ξέρουμε όμως τούτο και το επαναλαμβάνουμε: το ερώτημα «Τι είναι επιστήμη» δεν απαντιέται επιστημονικά. Είναι μετα-επιστημονικό και άρα κοινωνικό ερώτημα. Το πώς και ποιος αποφασίζει τι είναι επιστήμη και τι δεν είναι, είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα όσο και πολύπλοκη ιστορία. Μπορούμε βεβαίως να αναλύσουμε τις διάφορες απαντήσεις που έχουν δοθεί, πώς έχουν δοθεί, ποιοι τις έδωσαν, ποιοι τις δέχθηκαν, ποιες έχουν επικρατήσει ή επιβληθεί και μέσω ποιών μηχανισμών έχουν επιβληθεί και για ποιους λόγους.

Τρίτον: δεν υπάρχει μια μοναδική μέθοδος ή συνδυασμός μεθόδων που να μπορεί να διακρίνει την επιστήμη από την μη επιστήμη. Το λεγόμενο demarcation problem παραμένει άλυτο. Προτεινόμενες λύσεις υπάρχουν βέβαια και μπορεί ο καθένας να διαλέξει ανάλογα με το γούστο του και τι εντύπωση θέλει να κάνει. Στην Ελλάδα ας πούμε φαίνεται να είναι της μόδας, τουλάχιστον σε κάποιους κύκλους, ο Thomas Kuhn. Αρκεί να πετάξεις το όνομα του σε κάποια συζήτηση ή σε κανένα αρθράκι γενικού ή ειδικού ενδιαφέροντος και μπίνγκο, θεωρείσαι διαβασμένος. Όπως και να έχει, το διακύβευμα γύρω από το τι είναι επιστήμη και τι δεν είναι, παραμένει ανεξίτηλα κοινωνικό με ότι συνεπάγεται αυτό.

Τέταρτον: όσον αφορά την ανωτερότητα της επιστήμης απέναντι σε άλλες παραδόσεις παραγωγής γνώσης, δεν υπάρχει μεγάλη αμφιβολία ότι η επιστήμη, ή εν πάση περιπτώσει αυτό που πουλιέται και αγοράζεται ή καταπίνεται αμάσητο ως επιστήμη, κατέχει πλέον την κυρίαρχη θέση ανάμεσα σε άλλες παραδόσεις και τρόπους παραγωγής γνώσης, όσες έχουν επιβιώσει, και όχι μόνο γνώσης αλλά και ύπαρξης. Το ότι η επιστήμη έχει κυνηγήσει μέχρι εξόντωσης διαφορετικές παραδόσεις και τρόπους ζωής είναι γνωστό όσο και θλιβερό. Το ότι διεκδικεί και διαφυλάττει με μένος το μονοπώλιο της αλήθειας και της έγκυρης γνώσης είναι ανατριχιαστικό. Τέλος, αυστηρά και τεχνικά μιλώντας, η ανωτερότητα της σε σύγκριση με άλλες παραδόσεις αποδεικνύεται μόνο με κριτήρια σύγκρισης που έχει θεσπίσει η ίδια, άρα κάθε σύγκριση είναι εκ των προτέρων αποφασισμένη.

Ίσως η πιο αποτελεσματική μορφή εξουσίας είναι αυτή που δεν αναγκάζεται να παρουσιάζεται ως τέτοια, ως εξουσία δηλαδή. Η επιστήμη το έχει καταφέρει αυτό ιστορικά σε μεγάλο βαθμό. Όχι από μόνη της βέβαια. Παρόλα αυτά, καραδοκεί να εξοβελίσει και να καταστρέψει όποιον τολμήσει να αμφισβητήσει την ηγεμονία της.

Αλέξης Κροκιδάς - Κοινωνιολόγος, Κοινωνικός Λειτουργός

Πηγή: efsyn.gr