Κάθε ιστορική εποχή έχει τη δική της φυσιογνωμία διανοούμενου και η δική μας δεν έχει ακόμη έρθει, όπως δεν έχει έρθει η «Ευρώπη» με την οποία ενδεχομένως αυτή η φυσιογνωμία συνδέεται. Γιατί υπάρχει όμως αυτή η σχέση;
Μπορούμε να το πούμε απλά. Επειδή ακριβώς ο «διανοούμενος» δεν είναι κάτι απλό, κάτι που μιλά στο όνομα της ευφυίας και της οικουμενικότητας, αλλά μάλλον κάτι φορτισμένο, που αναδεικνύει ένταση ανάμεσα στο οικουμενικό και σε κάτι άλλο. Το ίδιο ισχύει και για την Ευρώπη. Γιατί τι είναι η Ευρώπη; Μια αφηρημένη και αυτόνομη μονάδα; Η μια άσπονδη πολλαπλότητα εθνών σε σύγκρουση μεταξύ τους; Η μήπως μια ένταση ανάμεσά τους;
Αν ισχύει το τελευταίο, υπάρχει ζωτική ανάγκη διανοουμένων που εκφράζουν τα ευρωπαϊκά, κοινά και ζωτικά θέματα της στιγμής, από διαφορετική πλευρά όμως ο καθένας. Και θα έπρεπε όχι μόνο να μιλάμε γι’αυτούς, αλλά να μιλάμε μ’αυτούς, όχι μόνο να προβληματιζόμαστε, αλλά να τους συναντάμε. Για να το κάνουμε αυτό, είναι απαραίτητο να θυμηθούμε τις στιγμές που προηγήθηκαν. Γιατί υπάρχουν μαθήματα που πρέπει να διδαχθούμε από την ευρωπαϊκή ιστορία των διανοουμένων, η οποία στον εικοστό αιώνα έλαβε τη μορφή της άρνησης, της σύγκρουσης και της αντίστασης.
1914: οι «διανοούμενοι» που γεννήθηκαν στη Γαλλία με την υπόθεση Ντρέιφους γενίκευσαν πολύ γρήγορα τη δύναμη της ευφυίας και της οικουμενικότητάς της. Ξεσπάει ο πόλεμος. Και νάτοι, με κάποιες εξαιρέσεις ασφαλώς, μπλεγμένοι σε ενδοευρωπαϊκές συγκρούσεις, παρασυρμένοι από εθνικισμούς. Τη μια ημέρα λάμβαναν μέρος σε παγκόσμια συνέδρια, την άλλη υποχρεώνονταν να υπερασπιστούν τη «γαλλική» ή τη «γερμανική» σκέψη, με εξαίρεση όπως είπαμε ορισμένους, ο Ζαν Ζωρές δολοφονήθηκε γι’αυτό, ο Ρομαίν Ρολάν διατήρησε το ιδανικό μέσα στο πραγματικό. Αρκεί αυτό όμως για να διατηρήσουμε την ιδέα της οικουμενικότητας; Δεν έπρεπε να έχουν ληφθεί υπόψη οι διαφορές, ώστε να μην οδηγήσουν στον πόλεμο; Υπήρξαν και μετά τον πόλεμο προσπάθειες να προβληθεί μια Ευρώπη βασισμένη στον ορθό λόγο, αλλά ήταν περισσότερο αποτέλεσμα άρνησης της πραγματικότητας.
Υστερα ήρθε ο Β’Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι πιο διαυγείς μαθητές του Αλαίν, εκείνου του άλλου ειρηνιστή, όπως η Σιμόν Βέιλ ή ο Ζορζ Κανγκιλέμ, προσπάθησαν στο Μόναχο (1938) να του εξηγήσουν ότι δεν υπήρχε φιλειρηνισμός γιατί δεν υπήρχε πια ειρήνη. Ο «πόλεμος» είναι παγκόσμιος πριν ακόμη γίνει, όχι ως γεγονός αλλά ως ιστορική συνθήκη, κι αυτό ο διανοούμενος πρέπει να το λάβει υπόψη. Η σύγκρουση γίνεται έτσι ο νόμος, όχι η εξαίρεση. Ο πόλεμος δεν είναι πια μια καταιγίδα σε έναν γαλήνιο ουρανό, αλλά ένα αποκαλυπτήριο μόνιμων συγκρούσεων. Η Ευρώπη είναι ένα πεδίο μάχης, στρατιωτικής αλλά και οικονομικής. Ο λεγόμενος ψυχρός πόλεμος θα επιβεβαιώσει αυτή τη διάγνωση. Μπορούμε όμως ακόμη να συζητάμε; Η πρέπει μόνο να πολεμάμε;
Ακολούθησε μια τρίτη δοκιμασία, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, και είναι ο αντικαθεστωτισμός. Όπως λέει ο Μισέλ Ελτσανινόφ, χρειάζονται σήμερα «νέοι αντικαθεστωτικοί». Η φυσιογνωμία αυτή όμως υπήρξε, και ήταν κι αυτή οικουμενική: ο Καμύ την ενσάρκωσε και χλευάστηκε γι’αυτό, ο εξεγερμένος άνθρωπος. Ο αντικαθεστωτικός αντιστέκεται και υπερασπίζεται τον ορθό λόγο και τη δικαιοσύνη απέναντι σ’αυτούς που θέλουν να τα συντρίψουν. Είναι ένα άλλο πρόσωπο της Ευρώπης, που δεν έχει εξαφανιστεί.
Οι τρεις φυσιογνωμίες του περασμένου αιώνα εξακολουθούν να μας στοιχειώνουν. Ο οικουμενικός, ο στρατευμένος, ο αντικαθεστωτικός. Μας χρειάζονται και οι τρεις.
Ποιο είναι όμως το νέο πρόβλημα; Η «Ευρώπη», φυσικά. Και μέσω αυτής ο «κόσμος», το «παγκόσμιο» και το τοπικό. Η Ευρώπη είναι τόσες διαφορετικές ιστορίες μαζί, περιφερειακές, τοπικές, συλλογικές, ατομικές. Δεν αρκεί να αναρωτιόμαστε τι είναι οι διανοούμενοι η οι ευρωπαίοι διανοούμενοι, σε όλα τα πεδία της σκέψης και της ζωής, γιατί υπάρχουν παντού, δεν είναι ένα επάγγελμα, αλλά μια διάσταση. Πρέπει να μάθουμε ποιοι είναι και τι κάνουν. Η Ευρώπη ή θα είναι οικουμενική, στρατευμένη, αντικαθεστωτική, ενιαία και ποικιλόμορφη μαζί, και άρα υπό μία έννοια «διανοούμενη», ή δεν θα υπάρξει.
Φρεντερίκ Βορμς - καθηγητής φιλοσοφίας και διευθυντής του Διεθνούς κέντρου μελέτης της σύγχρονης γαλλικής φιλοσοφίας (CIEPFC) στην Ecole Normale Superieure του Παρισιού.
Πηγή: Liberation
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου