200 χρόνια Μαρξ

Ο Καρλ Μαρξ γεννήθηκε στις 5 Μαΐου 1818. Αύριο κλείνουν τα 200 χρόνια που μας χωρίζουν από τον 19ο αιώνα. Εχουν, όμως, ισχύ οι ιδέες του στον 21ο αιώνα; Εως τα μισά του 19ου είχαν πεθάνει σχεδόν όλοι οι εκφραστές των πρώιμων ριζοσπαστικών ιδεών: ο Σεν-Σιμόν, ο Φουριέ, ο Οουεν, ο Ετιέν Καμπέ κ.ά.

Η ιδέα της εργατικής χειραφέτησης είχε σκιαγραφηθεί ήδη από τον Μπαμπέφ στο τέλος του 18ου αιώνα. Αλλά αν πριν από την επανάσταση του 1848 στη Γαλλία, με την οποία και καταλύθηκε η Ιουλιανή μοναρχία, το οικονομικό σύνθημα του Γκιζό ήταν: «Messieurs, enrichissez-vous!» –Πλουτίστε κύριοι!», η κατάσταση δεν απέχει πολύ από τη σημερινή αρπακτική και χρηματιστικοποιημένη οικονομία ή από τα συμπεράσματα του οικονομολόγου Τομά Πικετί ή του νομπελίστα Τζο Στίγκλιτζ για το κεφάλαιο και την ογκούμενη ανισότητα στον 21ο αιώνα.

Τα κείμενα και οι ιδέες του Μαρξ δημιούργησαν την πιο ριζοσπαστική παράδοση στην Ευρώπη με έναν μαξιμαλιστικό ρόλο: «Οχι απλά να εξηγήσουμε, αλλά να αλλάξουμε τον κόσμο». Οι μετέπειτα «μαρξισμοί» έδειξαν ότι είχε αστοχήσει στην προηγούμενη θέση ότι «η ανθρώπινη ουσία είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» που αν άλλαζαν –αν μεταβαλλόταν η οικονομική βάση της κοινωνίας και κατέρρεαν οι σχέσεις εκμετάλλευσης– οι άνθρωποι στη νέα κοινωνία θα ήταν πολύ καλύτερα από ό,τι στον καπιταλισμό.

Βέβαια, όταν μιλάμε για «μαρξισμούς» -που πρώτος είχε αποκηρύξει ο Μαρξ- μιλάμε για πράγματα που δεν άλλαξαν τον κόσμο. «Ποιον μαρξισμό;» ρωτούσε ο Καστοριάδης. «Του Χρουστσόφ, του Μάο, του Τολιάτι, του Τορέζ ή για τον μαρξισμό του Κάστρο, των Γιουγκοσλάβων... ή μήπως για τον μαρξισμό των τροτσκιστών... Υπάρχει η τεράστια πολλαπλότητα αλληλοαποκλειόμενων παραλλαγών».

Το ζήτημα, ωστόσο, ήταν ιδρυτικό. Εξαιρουμένου του Ενγκελς, ο κύκλος των ταραξιών του 19ου αιώνα –αναφέρω τον Αύγουστο Μπλανκί, τον Λουί Μπλαν, τον Πιερ–Ζοζέφ Προυντόν, τον Φερντινάν Λασάλ, τον Μιχαήλ Μπακούνιν, τον Ευγένιο Βαρλέν, τον Αύγουστο Μπέμπελ, τον Πέτρο Κροπότκιν ή τον Πολ Λαφάργκ- παρότι ομοτράπεζοι δημιουργούσαν σύνολο που είχε να κάνει, σχεδόν αποκλειστικά, με την αντίθεση του καθενός με όλους όσους θεωρούσε αντιπάλους του.

Ολοι τους ταραξίες, διωκόμενοι από τις επίσημες αρχές, μετακινούμενοι συνεχώς από χώρα σε χώρα είχαν γίνει πολίτες της Ευρώπης και κήρυκες μιας Νέμεσης κάτω από την οποία έζησε ο αιώνας τους: της κοινωνικής επανάστασης. Ετρεχαν από συνέδριο σε συνέδριο και από διάσκεψη σε διάσκεψη. Αντάλλασσαν μεταξύ τους γνωριμίες, ιδέες, βιβλία, επιστολές και συκοφαντίες. Για παράδειγμα, η ογκώδης αλληλογραφία Μαρξ και Ενγκελς είναι μια καλειδοσκοπική αναπαράσταση ιστορίας, κουτσομπολιού, πολιτικής οικονομίας και ύβρεων, υψηλών στόχων και ταπεινών λεπτομερειών της προσωπικής τους ζωής.

Ολοι τους ήταν ρομαντικοί, δογματικοί και ιδεολόγοι –γεγονός που το αρνούνταν κατηγορηματικά. Παρά τις ομοιότητές τους, τους κοινούς τους σκοπούς, τη συγγένεια στις θεωρητικές τους αναζητήσεις και τους πραγματικούς κοινούς τους αντιπάλους, όλοι τους υπήρξαν διαφορετικοί μεταξύ τους.

Αλλά για να προσγειωθούμε λίγο, το «Κεφάλαιο» του Μαρξ διαβάστηκε περισσότερο στην Αμερική από επιχειρηματίες που έψαχναν στις σελίδες του συνταγές για να πλουτίσουν, ενώ ο ίδιος παραπονιόταν ότι τα πούρα που κάπνισε για να το γράψει κόστισαν περισσότερο από όσα εισέπραξε ως συγγραφικά δικαιώματα. Λ.χ., στην κηδεία του Μαρξ το 1883 παρέστησαν έντεκα άτομα, ενώ στην κηδεία των Πολ Λαφάργκ και Λάουρα Μαρξ (γαμπρού και κόρης του Μαρξ), το 1911, συγκεντρώθηκαν πάνω από 20.000, με τον Β. Ι. Λένιν να εκφωνεί τον επικήδειο ως εκπρόσωπος των Ρώσων Κομμουνιστών.

Παρότι από το μυαλό του Μαρξ δεν έφυγε η ιδέα ότι η επανάσταση εκτός από τη Δυτική Ευρώπη ίσως θα ερχόταν από τον Νέο Κόσμο, η επανάσταση ήρθε από την υπανάπτυκτη Ρωσία το 1917. Και από το 1949, όταν οι κομμουνιστές του Μάο νίκησαν στον εμφύλιο της Κίνας, έως την κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου, σαράντα χρόνια μετά, η ιστορική επιρροή του Μαρξ ήταν αξεπέραστη.

Σχεδόν τέσσερις στους δέκα ανθρώπους στη Γη ζούσαν κάτω από κυβερνήσεις που ισχυρίστηκαν ότι είναι μαρξιστικές και σε πολλές άλλες χώρες ο μαρξισμός ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία της Αριστεράς, ενώ οι πολιτικές της καπιταλιστικής Δύσης συχνά βασίστηκαν στον τρόπο αντιμετώπισης του μαρξισμού.

Η κοινωνική επανάσταση που είχε ονειρευτεί ο Μαρξ δεν έγινε ούτε με την Α' Διεθνή, ούτε με την Παρισινή Κομμούνα, ούτε με τη Β΄ Διεθνή Ενωση Εργατών, ούτε με τους κρατικούς μαρξισμούς. Στην πράξη ο Μαρξ έπαθε αυτό που φοβόταν: έπεσε «θύμα των κακών κληρονόμων και βορά της τρωκτικής κριτικής». Αλλά οι περισσότερες από τις αναλύσεις του είναι ήδη ενσωματωμένες και ζώσες. «Οποιος προβληματίζεται με το ζήτημα της κοινωνίας θα συναντήσει άμεσα και αναπόφευκτα τον μαρξισμό» έλεγε ο Καστοριάδης. Ποιος είπε ότι πετάμε το μωρό μαζί με τα απόνερα της μπανιέρας; Αν κάτι μένει είναι η αξία της προφανούς σκέψης και οι αλήθειες της. Και είναι πολλά.

Συντάκτης: Θανάσης Βασιλείου

Πηγή: efsyn.gr