Η μεγάλη αποδόμηση της φυλετικής διάκρισης

Για χιλιάδες χρόνια, ολόκληρη η ανθρωπότητα γαλουχήθηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε να πιστεύει στο φυλετικό διαχωρισμό. Η έννοια της φυλής και η επιστημονικοποίησή της, χρησιμοποιήθηκε με τέτοιο τρόπο, που θα οδηγούσε στην άνοδο της ρατσιστικής ρητορείας και των διακρίσεων. Σήμερα, έρευνες της επιστημονικής κοινότητας αποδεικνύουν ότι η έννοια της φυλής δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια μεγάλη παρανόηση και πως όλοι οι άνθρωποι καταγόμαστε από τους ίδιους, Αφρικανούς προγόνους. Πως ξεκίνησε όμως η έννοια και ο διαχωρισμός των φυλών;

Ο Σάμιουελ Μόρτον και οι θεωρίες του για τις ανθρώπινες φυλές

Κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, ένας από τους πιο σημαντικούς επιστήμονες της Αμερικής ήταν ο γιατρός Σάμιουελ Μόρτον. Ο Μόρτον ζούσε στη Φιλαδέλφεια και συνέλεγε ανθρώπινα κρανία για τη διεξαγωγή πειραμάτων. Ο γιατρός συνήθιζε να γεμίζει τα κρανία διαφορετικών ανθρώπων με μόλυβδο, διαμορφώνοντας ένα καλούπι που θα έδιχνε το μέγεθος του εγκεφάλου τους.

Ο Μόρτον πίστευε ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να χωριστούν σε πέντε διαφορετικές φυλές και πως αυτές αντιπροσώπευαν ξεχωριστές πράξεις δημιουργίας. Οι φυλές είχαν ξεχωριστό χαρακτήρα, ο οποίος αντιστοιχούσε στη θέση τους σε μια ιεραρχία. Η «κρανιομετρία» του Μόρτον έδειξε, όπως τουλάχιστον ισχυρίστηκε ο ίδιος, ότι οι λευκοί, ή «Καυκάσιοι», ήταν οι πιο έξυπνοι άνθρωποι από όλες τις φυλές. Οι Ανατολικοί Ασιάτες (ο Μόρτον χρησιμοποίησε τον όρο «Μογγόλοι») από την άλλη, αν και «έξυπνοι», βρίσκονταν ένα βήμα πίσω. Ακολουθούσαν οι Νοτιοανατολικοί Ασιάτες και οι Ιθαγενείς Αμερικανοί. Οι μαύροι, ή «Αιθίοπες», βρίσκονταν στο κατώτατο σημείο της ιεραρχίας.

Στις δεκαετίες πριν από τον Αμερικανικό εμφύλιο, οι ιδέες του Μόρτον υιοθετήθηκαν γρήγορα από τους υπερασπιστές της δουλείας. Μάλιστα όταν ο ίδιος απεβίωσε, το 1851, το Charleston Medical Journal της Νότιας Καρολίνας τον εκθείασε, καθώς «είχε τοποθετήσει τους νέγρους στη σωστή θέση, ως μια κατώτερη φυλή».

Σήμερα ο Μόρτον θεωρείται ο πατέρας του επιστημονικοφανούς ρατσισμού. Πολλές από τις φρικαλεότητες των τελευταίων αιώνων βασίστηκαν στην ιδέα ότι μία φυλή είναι ανώτερη ή κατώτερη από την άλλη. Σε έναν δυσάρεστο βαθμό όμως, εξακολουθούμε να ζούμε με την κληρονομιά του Μόρτον: Οι φυλετικές διακρίσεις συνεχίζουν να διαμορφώνουν την πολιτική, τις κοινωνίες μας και την αίσθηση του ποιοι και τι είμαστε.

Όμως αυτό που έχει να πας πει πραγματικά η επιστήμη είναι το αντίθετο από αυτό που ο Μόρτον επιχείρησε να αποδείξει με το έργο του.

Κρανία από της συλλογή του Σάμιουελ Μόρτον.

Τι μας λέει η σύγχρονη επιστήμη για την έννοια της φυλής

Ο Μόρτον πίστευε ότι είχε εντοπίσει αμετάβλητες και κληρονομούμενες διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, αλλά τη στιγμή που εκείνος δούλευε (λίγο πριν ο Δαρβίνος παρουσιάσει τη θεωρία της εξέλιξης και πολύ πριν από την ανακάλυψη του DNA), η επιστημονική κοινότητα δεν είχε ιδέα για το πώς μεταβιβάζονταν αυτά τα γνωρίσματα από τους προγόνους μας. Οι ερευνητές, που από τότε εξέτασαν τους ανθρώπους σε γενετικό επίπεδο, ισχυρίζονται σήμερα ότι ολόκληρη η έννοια της φυλής είναι λανθασμένη.

Πράγματι, όταν οι επιστήμονες ξεκίνησαν να συναρμολογήσουν το πρώτο πλήρες ανθρώπινο γονιδίωμα, σκόπιμα συγκέντρωσαν δείγματα από ανθρώπους που αυτοπροσδιορίζονταν ως μέλη διαφορετικών φυλών. Τον Ιούνιο του 2000, όταν ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα σε μια τελετή του Λευκού Οίκου, ο Craig Venter, πρωτοπόρος επιστήμονας στην έρευνα για την ακολουθία του DNA, παρατήρησε ότι η έννοια της φυλής δεν έχει γενετική, ούτε επιστημονική βάση.

Τις τελευταίες δεκαετίες, η γενετική αποκάλυψε δύο αλήθειες για το ανθρώπινο είδος. Η πρώτη είναι ότι όλοι οι άνθρωποι είναι στενά συνδεδεμένοι (πιο στενά από τους χιμπατζήδες), παρόλο που ο ανθρώπινος πληθυσμός σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερος. Ο κάθε άνθρωπος διαθέτει την ίδια συλλογή γονιδίων, με ελαφρώς διαφορετικές εκδοχές κάποιων από αυτά (με εξαίρεση τα πανομοιότυπα δίδυμα). Μελέτες αυτής της γενετικής ποικιλομορφίας επέτρεψαν στους επιστήμονες να ανοικοδομήσουν ένα είδος οικογενειακού δένδρου των ανθρώπινων πληθυσμών. Αυτό αποκάλυψε τη δεύτερη μεγάλη αλήθεια του ανθρώπινου είδους: Όλοι οι άνθρωποι που ζουν σήμερα είναι Αφρικανικής καταγωγής.

Το είδος μας, ο Homo sapiens, εξελίχθηκε στην Αφρική, χωρίς βέβαια να είμαστε σίγουροι για τον ακριβή χρόνο ή τόπο. Τα πιο πρόσφατα απολιθωμένα ευρήματα από το Μαρόκο, υποδηλώνουν ότι τα σύγχρονα ανατομικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου άρχισαν να εμφανίζονται σχεδόν 300.000 χρόνια πριν. Για τα επόμενα 200.000 χρόνια, το είδος μας παρέμεινε στην Αφρική, αλλά ήδη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, διάφορες ομάδες άρχισαν να μετακινούνται σε διαφορετικά μέρη της ηπείρου και να απομονώνονται το ένα από το άλλο, δημιουργώντας ουσιαστικά νέους πληθυσμούς.

Η κινητικότητα των λαών και οι μεταλλάξεις των γονιδίων μας

Πολλά γονίδια επηρεάζουν το πώς η μελανίνη χρωματίζει το ανθρώπινο δέρμα. Τα γονίδια αυτά προϋπήρχαν της ανθρωπότητας, ενώ ορισμένα από αυτά εντοπίζονται στα ποντίκια και τα ψάρια. Παραλλαγές σε τέσσερα από αυτά τα γονίδια, δηλαδή μεταλλάξεις από το σκούρο χρώμα στο ανοιχτό ή το αντίστροφο, μπορούν να εξηγήσουν τη χρωματική ποικιλομορφία του ανθρώπινου δέρματος στην Αφρική. Καθώς οι πρόγονοί μας εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη τη Γη, διάφορες μεταλλάξεις αποδείχθηκαν ωφέλιμες σε διάφορα γεωγραφικά πλάτη
και πέρασαν στις επόμενες γενιές.

Στους ανθρώπους, όπως και σε όλα τα είδη, οι γενετικές αλλαγές είναι αποτέλεσμα τυχαίων μεταλλάξεων, δηλαδή μικροσκοπικών αλλαγών στο DNΑ. Οι μεταλλάξεις συμβαίνουν με έναν περισσότερο ή λιγότερο σταθερό ρυθμό, οπότε όσο περισσότερο περνά μια ομάδα τα γονίδιά της στην επόμενη, τόσο περισσότερα στοιχεία αυτά τα γονίδια θα συσσωρευτούν. Εν τω μεταξύ, όσο περισσότερο μένουν δύο πληθυσμιακές ομάδες διαχωρισμένες, τόσο πιο διαφορετικά θα είναι τα στοιχεία που θα αποκτήσουν με την πάροδο του χρόνου.

Αναλύοντας τα γονίδια των σημερινών Αφρικανών, οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι Khoe-San, που τώρα ζουν στη νότια Αφρική, αντιπροσωπεύουν έναν από τους παλαιότερους κλάδους του ανθρώπινου οικογενειακού δέντρου. Οι Πυγμαίοι της Κεντρικής Αφρικής διαθέτουν επίσης πολύ μεγάλη ιστορία ως ξεχωριστή ομάδα. Αυτό σημαίνει ότι οι βαθύτεροι διαχωρισμοί στο ανθρώπινο είδος δεν είναι μεταξύ εκείνων που συνήθως θεωρούνται ότι προέρχονται από διαφορετικές φυλές, δηλαδή λευκούς, μαύρους ή Ασιάτες και ιθαγενείς Αμερικανούς. Αντίθετα, οι διαχωρισμοί αυτοί προκύπτουν μεταξύ των αφρικανικών πληθυσμών, όπως οι Khoe-San και οι Πυγμαίοι, οι οποίοι πέρασαν δεκάδες χιλιάδες χρόνια χωρισμένοι ο ένας από τον άλλον, ακόμη και πριν οι άνθρωποι εγκαταλείψουν την Αφρική.

Η επιστήμη της γενετικής μας λέει σήμερα πως όλοι οι μη-Αφρικανοί προέρχονται από μερικές χιλιάδες Αφρικανούς που εγκατέλειψαν την ήπειρό τους, πριν από περίπου 60.000 χρόνια. Αυτοί οι μετανάστες ήταν στενοί συγγενείς των ομάδων που σήμερα ζουν στην Ανατολική Αφρική, συμπεριλαμβανομένων των Χάντζα της Τανζανίας. Καθώς ήταν μια μόλις μικρή υποομάδα του αφρικανικού πληθυσμού, οι μετανάστες αυτοί πήραν μαζί τους μόλις ένα μέρος της γενετικής ποικιλότητάς του.

Οι κυνηγοί Ondoshi Stephano στην Τανζανία θεωρούνται οι κοντινότεροι συγγενείς των Χάντζα.

Στη πορεία αυτής της μετανάστευσης, πιθανώς στη Μέση Ανατολή, οι ταξιδιώτες συναντήθηκαν και αναπαράχθηκαν με άλλα ανθρώπινα είδη, τους Νεάντερνταλ. Ακόμα πιο βαθιά στην Ανατολή, συνάντησαν και επανέλαβαν το ίδιο με τους Denisovans. Τα δύο αυτά είδη πιστεύεται πως εξελίχθηκαν στην περιοχή της Ευρασίας και είχαν μεταναστεύσει από την Αφρική κάποια χρόνια νωρίτερα. Κάποια μέλη της επιστημονικής κοινότητας θεωρούν πως η μεγάλη «έξοδος», 60.000 χρόνια πριν, ήταν στην πραγματικότητα το δεύτερο μεγάλο κύμα φυγής των μοντέρνων ανθρώπων από την Αφρική. Εάν αυτό ισχύει, κρίνοντας από τα σημερινά μας γονιδιώματα, το δεύτερο κύμα ενσωματώθηκε στο πρώτο.

Οι απόγονοι όλων αυτών των μεταναστών διασκορπίστηκαν σε όλο τον κόσμο. Ενδεικτικά, πριν από περίπου 50.000 χρόνια είχαν φτάσει στην Αυστραλία και, 5.000 χρόνια μετά, εγκαταστάθηκαν στη Σιβηρία. Καθώς μετακινούνταν σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, σχημάτιζαν νέες ομάδες που απομονώθηκαν γεωγραφικά η μία από την άλλη και, κατά τη διαδικασία αυτή, απέκτησαν το δικό τους ξεχωριστό σύνολο γενετικών μεταλλάξεων. Οι περισσότερες νέες μεταλλάξεις δεν ήταν ούτε χρήσιμες ούτε επιβλαβείς. Περιστασιακά όμως προέκυπτε μια μετάλλαξη που θα αποδεικνυόταν πλεονεκτική σε ένα νέο περιβάλλον. Υπό την πίεση της φυσικής επιλογής, εξαπλωνόταν γρήγορα μέσω του τοπικού πληθυσμού.

Μερικές φορές είναι σαφές ότι η φυσική επιλογή ευνόησε περισσότερο μια μετάλλαξη, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο το γιατί. Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα με μια παραλλαγή ενός γονιδίου που ονομάζεται EDAR (προφέρεται ee-dar). Οι περισσότεροι άνθρωποι με καταγωγή από την Ανατολική Ασία και οι ιθαγενείς Αμερικανοί διαθέτουν τουλάχιστον ένα αντίγραφο της παραλλαγής, γνωστό ως 370Α, και πολλοί κατέχουν δύο. Αλλά είναι σπάνιο μεταξύ ανθρώπων αφρικανικής και ευρωπαϊκής καταγωγής. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που κατανοούμε από τις μεταλλάξεις αυτές είναι ότι ευθύνονται για διαφορές στους ανθρώπους αναφορικά με το χρώμα της επιδερμίδας τους, των ματιών τους και άλλα.

Χάρτης της κινητικότητας των λαών της Αφρικής

Το ταξίδι που διαμόρφωσε την ανθρωπότητα όπως την ξέρουμε σήμερα

«Αυτό που αποδεικνύει η γενετική είναι ότι η τεκνοποίηση με άλλους ανθρώπους και ο εκτοπισμός έχουν συμβεί ξανά και ξανά και ότι οι εικόνες των προηγούμενων «φυλετικών δομών» είναι σχεδόν πάντοτε λανθασμένες», αναφέρει ο David Reich, ακαδημαϊκός του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, στο National Geographic. «Δεν υπάρχουν σταθερά χαρακτηριστικά που να σχετίζονται με συγκεκριμένες γεωγραφικές τοποθεσίες», προσθέτει, «επειδή αν και η απομόνωση έχει συχνά δημιουργήσει διαφοροποιήσεις μεταξύ των πληθυσμών, η μετανάστευση και η εκ νέου ανάμειξή τους τις έχει κάνει δυσδιάκριτες ή τις έχει διαγράψει εντελώς».

Σε όλο τον κόσμο σήμερα, το χρώμα του δέρματος στους ανθρώπινους πληθυσμούς διαφέρει κατά πολύ. Μεγάλο μέρος της διαφοράς αυτής συσχετίζεται με το γεωγραφικό πλάτος. Κοντά στον Ισημερινό, η πληθώρα ηλιακού φωτός καθιστά το σκουρόχρωμο δέρμα σε χρήσιμη ασπίδα κατά της υπεριώδους ακτινοβολίας. Κοντά στους πόλους, το ανοιχτόχρωμο δέρμα ευνοεί την παραγωγή βιταμίνης D, μιας που ο ήλιος είναι περιορισμένος. Αρκετά γονίδια δουλεύουν μαζί για να προσδιορίσουν τον τόνο του δέρματος και διαφορετικές ομάδες μπορεί να έχουν άπειρους συνδυασμούς γονιδιακών διαφοροποιήσεων.

Το ρατσιστικό τέχνασμα της διάκρισης της φυλής

Όταν οι άνθρωποι μιλούν για την έννοια της φυλής, συνήθως φαίνεται να αναφέρονται στο χρώμα του δέρματος και, ταυτόχρονα, σε κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Αυτή είναι η κληρονομιά ανθρώπων όπως ο Μόρτον, ο οποίος ανέπτυξε την «επιστήμη» της φυλής με τρόπο που προσιδίαζε στις δικές του προκαταλήψεις. Η επιστήμη σήμερα μας λέει ότι οι ορατές διαφορές μεταξύ των λαών είναι «ατυχήματα» της ιστορίας. Αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο οι πρόγονοί μας ταξίδεψαν, τεκνοποίησαν και αντιμετώπισαν τον ήλιο. Τίποτα περισσότερο.

Ναταλία Πετρίτη
Πηγή: tvxs.gr με πληροφορίες από το National Geographic