Περί της ελεύθερης βούλησης

Από το βιολογικό ντετερμινισμό στην ελευθερία της αλληλεπίδρασης

Σύμφωνα με την ντετερμινιστική (αιτιοκρατική) αντίληψη για το σύμπαν, για οτιδήποτε συμβαίνει ευθύνεται κάτι που προηγουμένου έχει συμβεί, και επομένως τίποτα δεν μπορεί να συμβεί με άλλον τρόπο από αυτόν που συμβαίνει.

Η συνταρακτική συνέπεια αυτής της εκδοχής για την πραγματικότητά μας είναι ότι αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση είναι μια πλάνη, μια έννοια που δεν μπορεί να υπάρξει. Τον πανικό που δημιουργεί στο μυαλό των ανθρώπων ένα τέτοιο ενδεχόμενο ανέλαβε να διασκεδάσει ο Καρτέσιος, υποστηρίζοντας ότι αποτελούμαστε από δυο σφαίρες, μία φυσική και μία πνευματική, και ότι η πνευματική δεν υπακούει στους νόμους της φυσικά.

Το σοβαρό, βέβαια, πρόβλημα που άφηνε προς επίλυση αυτή η άποψη ήταν η εξεύρεση του τρόπου επικοινωνίας και αλληλεπίδρασή μεταξύ των δύο σφαιρών.

Την καρτεσιανή άποψη, που φαίνεται να σώζει την ελεύθερη βούληση, έσπευσαν να υιοθετήσουν οι απλοί άνθρωποι και οι οργανωμένες κοινωνίες, επειδή έτσι οι μεν πρώτοι μπορούσαν να παραμένουν ταυτόχρονα ελεύθεροι προς τους άλλους ανθρώπους και συνδεδεμένοι με τον θεό τους, οι δε δεύτερες είχαν τη δυνατότητα να αποτιμούν/αξιολογούν τις μεμονωμένες ή συλλογικές συμπεριφορές και να οργανώνουν ένα πολιτικό και νομικό σύστημα που επιτρέπει την ‘επιδοκιμασία/επιβράβευση του «καλού» και την αποδοκιμασία του «κακού».

Γιατί, αλλιώς, σκεφτείτε μια κοινωνία που παραιτείται της (ψευδ)αίσθησης ότι επιλέγει τους κατά το δυνατόν καλύτερους κυβερνήτες, ή που δε θεωρεί ότι μπορεί να καταδικάσει κάποιον εγκληματία επειδή για τις εγκληματικές πράξεις του δεν ευθύνεται αυτός αλλά οι δυνάμεις τους σύμπαντος!

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, όμως, οι νευροεπιστήμες αποκάλυψαν ότι την ευθύνη για τις πράξεις μας την έχει το όργανο της συμπεριφοράς, ο εγκέφαλος. Έτσι, οι περισσότεροι (νεύρο)επιστήμονες συγκλίνουν στην παραδοχή ότι ο vους μας είναι ύλη, κατά την έννοια ότι δεν μπορεί να υπάρξει γνωστική λειτουργία χωρίς νευρωνική δραστηριότητα. Αυτό, όμως, σημαίνει ότι οι αιτιοκρατικοί νόμοι της φυσικής κυβερνούν και τον άνθρωπο.

Τελικά, τι συμβαίνει με τον άνθρωπο και την ελεύθερη βούληση; Είμαστε φυσικά ζόμπι χωρίς ελεύθερη βούληση και ευθύνη, ή πνευματικά φαντάσματα με αναίτιες επιλογές και βούληση;

Η βούληση στην κοινωνία

Ο βιολογικός ντετερμινισμός είναι ουσιαστικά μια επαναδιατύπωση της θεωρίας του προσχηματισμού του ανθρώπου και εν τέλει της φύσης, και γι’ αυτό αδυνατεί να προβλέψει την ελεύθερη βούληση που είναι το απροσδόκητο εξελικτικό βιολογικό προϊόν από την αλληλεπίδραση των γονιδίων και του περιβάλλοντος.

Όπως ακριβώς είναι αδύνατο να προβλεφθεί η πολύτιμη ιδιότητα του ρευστού στο νερό, αφού αυτό προκύπτει από την αλληλεπίδρασή δυο, στοιχείων (υδρογόνο και οξυγόνο) που στερούνται αυτής της ιδιότητας. Με το βίωμα, η βιολογία του ατόμου ,χωρίς να σταματάει να αποτελεί στοιχείο του φυσικού κόσμου, μετέχει πλέον -γίνεται κοινωνός- του κοινού που την προϋποθέτει, και απελευθερώνεται από το φυσικό προκαθορισμό της μη βιωμένnς ύλης. Η ελεύθερη βούληση μπορεί να εξεταστεί και να εκφραστεί μόνο σε πλαίσιο κοινωνίας.

Η ανάγκη της επαφής και το βίωμα της φυσικής

Είναι γνωστό· ότι το ακριβές σχέδιο: των νευρωνικών συνδέσεων του εγκεφάλου, δηλαδή αυτό που διαφοροποιεί τον καθένα μας διαμορφώνεται από τη στενή και πρώιμη αλληλεπίδραση γενετικού υλικού και περιβάλλοντός. Γνωρίζουμε σήμερα ότι το γενετικό υλικό, προγραμματίζει εξαιρετικά πολύπλοκα, αλλά όχι λεπτομερή νευρωνικά. δίκτυα, και ότι οι εμπειρίες ασκούν τον καταλυτικό ρόλο τους στη μορφοποίηση των νευρωνικών συνδέσεων και ίσως στη μεγέθυνση των όποιων γονιδιακών διαφορών μας, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων κρίσιμων περιόδων της ανάπτυξης

Είναι εντυπωσιακό ότι για κάθε νευρική οδό και συμπεριφορά, το γενετικό υλικό προκαθορίζει την ανάγκη, το είδος και το πλαίσιο επέμβασης του περιβάλλοντος. Δηλαδή, το ίδιο το κληρονομικό υλικό προβλέπει μία ή περισσότερες, αλλά πάντα συγκεκριμένες χρονικές περιόδους κατά της οποίας χρειάζεται «επειγόντως » κάποιας μορφής αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.

Όπως το γενετικό υλικό κάποιων βαδιστικών πτηνών προβλέπει για την πρώτη μέρα της ζωής ένα παράθυρο ιδιαίτερης ευαισθητοποίησης του εγκεφάλου στην ισόβια «αποτύπωση» της μητέρας τους, έτσι και το γενετικό υλικό του ανθρώπου προβλέπει διαφορετικά χρονικά παράθυρα ευαισθητοποίησα του εγκεφάλου στην ανάπτυξη της διοπτρικής όρασης, της εκμάθησης της γλώσσας και άλλων γνωστικών δεξιοτήτων. Το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί τα γονίδια κι ο υλικός εγκέφαλος ξανοίγονται στην περιπέτεια της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον.

***

Γ.Χ. Παπαδόπουλος – Διδάκτορας νευροανατομικής και διδάσκει ανατομική, ιστολογία και εμβρυολογία στην Κτηνιατρική Σχολή ΑΠΘ.

Περιοδικό Popular science