«Ξεσκαρτάρετε το ντουλάπι σας, αλλά δεν θα σωθεί ο πλανήτης με αυτό»

Η αλλαγή αυτού του τρόπου ζωής πρέπει να είναι ο βασικός στόχος. Δεν πρόκειται για κάτι ανέφικτο· η σύγχρονη ιστορία είναι μια ιστορία πλούσια σε διαδοχικές αλλαγές τρόπων ζωής. Όμως αυτές σπανίως υπήρξαν αποτέλεσμα ατομικών επιλογών. Κράτη και κοινωνικά κινήματα έπαιξαν κρίσιμους ρόλους επιστρατεύοντας την ισχύ και την ηθική αυθεντία της συλλογικής γνώμης.

Άραγε αυτή θα είναι η χρονιά που θα καταπιαστούμε με όλα τα πράγματά μας; Εάν ναι, είναι κάτι που το περιμέναμε καιρό. Σχολιαστές και ειδικοί των προβλέψεων λένε πως έχουμε εισέλθει σε μια νέα εποχή, όπου οι άνθρωποι προτιμούν να μοιράζονται παρά να κατέχουν και βάζουν τη συλλογή εμπειριών πάνω από την απόκτηση αγαθών.

Οι έμποροι ανησυχούν για τις συνέπειες που θα έχει για αυτούς ένα κοινό κορεσμένο από τρέντυ αντικείμενα. Οι επίσημοι αριθμοί δείχνουν πως οι Βρετανοί καταναλώνουν συνεχώς λιγότερους πόρους. Δείτε και την παγκόσμια επιτυχία της Βίβλου του εξορθολογισμού, το έργο της Μαρί Κόντο, «Η μαγεία της τακτοποίησης που σας αλλάζει τη ζωή: Η ιαπωνική τέχνη του ξεκαθαρίσματος και της οργάνωσης»(1).

Ενθαρρυντική άποψη για να ξεκινήσει μια νέα χρονιά, που μακάρι να ήταν αληθινή. Μιλάμε για την οικονομία του διαμοιρασμού, αλλά η πραγματικότητα είναι πως πολύ λίγα γίνονται σε μεγάλη κλίμακα για να περιορίσουμε τον υπερκαταναλωτικό τρόπο ζωής μας. Μπορεί η Μαρί Κόντο να βρίσκει άψογη την ντουλάπα σας, αλλά πρέπει επειγόντως να αναμετρηθούμε με την τεράστια ποσότητα, συχνά αφανών, πόρων που στηρίζουν τον μοντέρνο τρόπο ζωής μας. Για να είμαστε δίκαιοι, υπάρχουν κάποια ελπιδοφόρα σημάδια. Το 2009 άνοιξε στο Άμστερνταμ το πρώτο καφέ επισκευών. Από τότε άλλα χίλια έχουν εμφανιστεί στην Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική δίνοντας στον κόσμο τη δυνατότητα να μοιράζεται εργαλεία, υλικά και γνώσεις.
Ωστόσο, ο κύριος όγκος της αποκαλούμενης οικονομίας διαμοιρασμού ακολουθεί ένα άλλο μοντέλο. Την Πρωτοχρονιά του 2017, πάνω από μισό εκατομμύριο άνθρωποι στον πλανήτη έμεναν σε σπίτι νοικιασμένο μέσω AirBNB. Δεν πρόκειται τόσο για μοίρασμα, όσο για νοίκια και κέρδη για κάτι που αυξάνει τη ζήτηση για πόρους, αντί να τη μειώνει. Τα ξενοδοχεία κερδίζουν λιγότερα, αλλά οι ιδιοκτήτες βγάζουν περισσότερα –τα οποία ξοδεύουν σε επιπλέον διακοπές. Οι ενοικιαστές εξοικονομούν από τη φτηνότερη διαμονή και κάνουν περισσότερες εξορμήσεις στη Φλωρεντία και τη Βαρκελώνη. Εντωμεταξύ, ο συνολικός αριθμός ατόμων που έχουν δεύτερο σπίτι (και μια δεύτερη οικοσκευή) αυξάνεται σταθερά.
Παντού βλέπει κανείς λέσχες κοινόχρηστων αυτοκινήτων. Αλλά ας το δούμε σε μια προοπτική. Στη Βρετανία, η Zipcare έχει 1500 αυτοκίνητα. Την ίδια στιγμή, οι Βρετανοί αγόρασαν πάνω από 2,7 εκατομμύρια νέα αυτοκίνητα τον περασμένο χρόνο, περισσότερα από κάθε άλλη χρονιά. Ναι, ίσως οι νέοι σήμερα να ενδιαφέρονται λιγότερο για αυτοκίνητα, αλλά μπορεί να πρόκειται για μια διαφορά φάσης – τα κόστη στέγασης και πανεπιστημιακά δίδακτρα έχουν ανέβει και αυτό σημαίνει πως τα αυτοκίνητα αγοράζονται στα 30, όχι στα 20.
Ο διαμοιρασμός δεν είναι κάποιο νέο παράδειγμα. Οι σύγχρονες κοινωνίες το κάνουν εδώ και καιρό –από τους συνεταιρισμούς ως τα δημοτικά λουτρά και τις παιδικές χαρές. Ενώ αυξάνεται σε κάποιους εμπορικούς τομείς, βλέπουμε να πετσοκόβεται σε άλλους, όπως οι δημόσιες βιβλιοθήκες.
Ανάλογα, το αφήγημα για το πέρασμα «από τα υλικά αγαθά στις εμπειρίες» είναι κι αυτό ένα παρόμοιο μίγμα από ευσεβείς πόθους και κακή ιστορία. Οι επισκέψεις σε μουσικά και κινηματογραφικά φεστιβάλ απογειώθηκαν την τελευταία δεκαετία. Αλλά ας θυμηθούμε ότι πάνω από 12000 άτομα πήγαν το 1749 στην πρόβα της «Μουσικής για τα Πυροτεχνήματα» του Χαίντελ στους Κήπους Vauxhall, προκαλώντας ένα τρίωρο μποτιλιάρισμα στη Γέφυρα του Λονδίνου. Οι εμπειρίες υπήρξαν βασικό συστατικό στην αύξηση της κατανάλωσης τα τελευταία 500 χρόνια, από κήπους αναψυχής μέχρι ποδοσφαιρικά στάδια. Ούτε είναι σωστό να σκεφτόμαστε τα αγαθά και τις εμπειρίες ξεχωριστά. Από το 17ο αιώνα, τα ψώνια για διασκέδαση έχουν να κάνουν με το να μετατρέπεις κάθε αγορά σε απόλαυση.
Οι σχολιαστές παραπονιούνται για τη συσσώρευση υπερβολικά πολλών ατομικών αγαθών ήδη από τους νόμους που ρύθμιζαν την αγορά αγαθών πολυτελείας τον 15ο και τον 16ο αιώνα. Στην αρχαία Ρώμη, ο Σενέκας προειδοποιούσε τους νέους ότι διαφθείρονται από την αναζήτηση αγαθών και αναψυχής και πριν από αυτόν το ίδιο έκανε και ο Πλάτωνας.
Σήμερα οι υπηρεσίες καταλαμβάνουν μεγαλύτερο μερίδιο της παγκόσμιας οικονομίας από ποτέ – πάνω από 40% σε όρους προστιθέμενης αξίας, σε σύγκριση με 30% το 2008. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως ο όγκος των αγαθών και των εμπορευμάτων έχει μειωθεί. Έχει αυξηθεί στο σύνολο, αλλά κάπως λιγότερο από τις υπηρεσίες. Από το 1998, η διακίνηση εμπορευμάτων έχει υπερδιπλασιαστεί. Πάνω από τετραπλάσιος αριθμός κοντέηνερ ταξίδεψε μεταξύ Ευρώπης και Ασίας το 2013 σε σχέση με το 1995.
Επίσης, μεγάλο μέρος των υπηρεσιών αναψυχής και «εμπειριών» εξαρτάται από υλικά και πόρους. Το να κάνεις καταβάσεις με εναέρια τροχαλία σε ζούγκλες μπορεί να φαίνεται πιο ενάρετο από το να αγοράζεις μια τσάντα σχεδιαστή, αλλά δεν πας εκεί με τηλεμεταφορά. Το 2007, οι Γάλλοι ταξίδεψαν 42 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα για να κάνουν τα χόμπι τους και άλλα 12 δισεκατομμύρια για να φάνε έξω. Όλα αυτά σημαίνουν πολλά καύσιμα.
Η αγάπη μας για ψηφιακές υπηρεσίες συχνά μας οδηγεί στην ιδέα πως αυτές είναι κατά κάποιον τρόπο αιθέριες. Αλλά πίσω από τη virtual επικοινωνία βρίσκεται μεγάλο μέρος ύλης: σταθμοί ρεύματος, κέντρα δεδομένων, καλώδια, μπαταρίες και συστήματα ψύξης. Τα κινητά μας και τα ακουστικά μας δεν θα μπορούσαν να δουλέψουν χωρίς λανθανίδες (στμ: τα ορυκτά που αποκαλούνται και «σπάνιες γαίες»). Ένα υβριδικό Τογιότα Πρίους μπορεί να εξοικονομεί βενζίνη, αλλά χρειάζεται και 9 κιλά σπάνιες γαίες κι αυτό μόνο για τη μπαταρία του. Η τεχνολογία πληροφορικής και επικοινωνίας ήδη καλύπτει το 15% της κατανάλωσης ηλεκτρικού που κάνει ο τομέας υπηρεσιών στη Γαλλία.
Ο Άνταμ Σμιθ, ο μεγάλος ηθικός φιλόσοφος και οικονομολόγος, σημείωνε στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων το 1759 πως οι άνθρωποι ξοδεύουν όλο και περισσότερα σε «μπιχλιμπίδια» και «μικρές ανέσεις» και μετά σχεδιάζουν και νέες τσέπες για να παίρνουν μαζί τους ακόμα περισσότερα. Σήμερα, μπορείς να αγοράσεις μαγικά τζάκετ με δέκα, ακόμα και είκοσι τσέπες, για να χωράνε τάμπλετ, τηλέφωνο και άλλες ψηφιακές συσκευές.
Αν πιστεύετε πως διανύουμε περίοδο «απομάκρυνσης από την ύλη», ανοίξτε τα ντουλάπια και τη σοφίτα σας και μετρήστε. Το ένα τρίτο των ρούχων στις βρετανικές ντουλάπες δεν φοριούνται ούτε μια φορά το χρόνο. Θυμηθείτε πόσο λίγες ηλεκτρικές συσκευές είχατε τη δεκαετία του ’70: σύμφωνα με το Ταμείο Εξοικονόμησης Ενέργειας, κάθε κέρδος στην ενεργειακή απόδοση από το 1972 ως το 2002 εξαφανίστηκε από το διπλασιασμό στην κατανάλωση ενέργειας που έφερε ο μεγαλύτερος αριθμός και η συχνότητα χρήσης των οικιακών συσκευών.
Δεν έχουμε να κάνουμε εδώ με κάποιο ιδιαίτερο αγγλοσαξονικό φαινόμενο. Παρά τα όσα λέγονται, ούτε οι σκανδιναβοί είναι λιτοί. Στη Στοκχόλμη, για παράδειγμα, ο αριθμός ηλεκτρικών συσκευών τριπλασιάστηκε μεταξύ 1995 και 2014.
Η ιδέα του κορεσμού αγαθών βασίζεται εν μέρει σε διαστρεβλωμένους και ανεπαρκείς αριθμούς. Σύμφωνα με την τελευταία μέτρηση της Στατιστικής Υπηρεσίας (2016), ο μέσος Βρετανός κατανάλωσε 10 τόνους πρώτων υλών και αγαθών το 2013, από 15 τόνους το 2001. Φαίνεται ελπιδοφόρο, αλλά είναι λιγάκι οφθαλμαπάτη, γιατί μετράει μόνο τα υλικά που αναλώθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Θεωρείται πως έχουμε αναλώσει περισσότερα καύσιμα και ορυκτά εάν φτιάξουμε ένα αυτοκίνητο στο Λούτον με βρετανικό κάρβουνο και σίδερο και ατσάλι από όταν εισάγουμε ένα αυτοκίνητο φτιαγμένο στη Βραζιλία ή την Πολωνία. Πραγματικά χρειάζεται να ξέρουμε όλα τα υλικά που χρησιμοποιούνται. Στην πράξη, από τη δεκαετία ’80, η Βρετανία έχει εξαγάγει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της κατανάλωσής της.
Αυτό που απαιτείται είναι ένα επίπεδο σκέψης και μια κλίμακα δράσης αντίστοιχη με το πρόβλημα. Ναι, αγοράστε λιγότερα δώρα τα Χριστούγεννα, αλλά μην αυταπατάστε πως αυτό θα πετύχει και πολλά. Τα ψώνια είναι μέρος του, αλλά όλος ο τρόπος ζωής μας αναλώνει πόρους σε μη βιώσιμα επίπεδα. Οι καταναλωτές κουβαλάνε ένα μεγάλο, βαρύ «οικολογικό σακίδιο» στους ώμους τους γεμάτο με όλα τα υλικά που απαιτούνται για να εξυπηρετήσουν τον τρόπο ζωής τους. Αντιστοιχεί σε 45 έως 85 τόνους τον χρόνο ανά άτομο, ανάλογα με το πού βρίσκεσαι στον ανεπτυγμένο κόσμο. Περιλαμβάνει αναψυχή, ταξίδια και άνετα σπίτια με κεντρική θέρμανση.
Η αλλαγή αυτού του τρόπου ζωής πρέπει να είναι ο βασικός στόχος. Δεν πρόκειται για κάτι ανέφικτο· η σύγχρονη ιστορία είναι μια ιστορία πλούσια σε διαδοχικές αλλαγές τρόπων ζωής. Όμως αυτές σπανίως υπήρξαν αποτέλεσμα ατομικών επιλογών. Κράτη και κοινωνικά κινήματα έπαιξαν κρίσιμους ρόλους επιστρατεύοντας την ισχύ και την ηθική αυθεντία της συλλογικής γνώμης. Εάν πρόκειται να γεφυρώσουμε το χάσμα μεταξύ φιλοδοξίας και αποτελέσματος, τα ίδια υποκείμενα πρέπει να το κάνουν πάλι καθήκον τους.
*Ο Φράνκ Τρέντμαν (Frank Trentmann) είναι Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Birkbeck (Λονδίνο).
Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στον Guardian:
https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/jan/06/sharing-economy-se...)

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

(1). Marie Kondo, The Life-Changing Magic of Tidying Up: The Japanese Art ofDecluttering and Organising.

Πηγή: avgi.gr