Ο Ανδρόνικος ο Κυρρήστης… στην Πέλλα

Ο Ανδρόνικος ο Κυρρήστης, ο δημιουργός του ομώνυμου Ρολογιού ή του Πύργου των Ανέμων στην Αθήνα, όπως αλλιώς είναι γνωστό το μνημείο, ή των Αέρηδων, όπως το αποκαλούν οι σημερινοί Αθηναίοι, είχε την τιμητική του στις δράσεις που οργάνωσε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας στο πλαίσιο της επικοινωνιακής δράσης του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, με τίτλο «Περιβάλλον και Πολιτισμός».

Η πανελλαδική αυτή δράση, που αποσκοπεί στην ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της χώρας και στην ευαισθητοποίηση των πολιτών για την προστασία του –επισήμανε στον χαιρετισμό της η Προϊσταμένη της παραπάνω Εφορείας κ. Ελισάβετ Τσιγαρίδα– είναι αφιερωμένη, για τη διετία 2017-2018, στις «Πνοές Ανέμων». Εύλογα ο Δρ. Νικόλαος Β. Παππάς, Αρχαιολόγος της ίδιας Εφορείας, που επιμελήθηκε το πρόγραμμα των εκδηλώσεων του ομώνυμου Αρχαιολογικού Μουσείου, επικεντρώθηκε στον εξέχοντα αυτόν επιστήμονα της αρχαιότητας, αφού ο Ανδρόνικος, Μακεδόνας στην καταγωγή, ήταν αυτός που κατασκεύασε το μοναδικό γνωστό μνημείο της αρχαιότητας, που είχε αφιερωθεί στους ανέμους· και μάλιστα στην καρδιά της Αθήνας, στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης, κοντά στην Αρχαία και δίπλα στη μετέπειτα Ρωμαϊκή Αγορά, σε ένα κομβικό δηλαδή σημείο. Στη διάλεξή του με τίτλο «Από την Κύρρο της Μακεδονίας στην Αθήνα. Ο Ανδρόνικος και οι Αέρηδες», ο κ. Παππάς, αφού περιέγραψε το μνημείο, στάθηκε στα ιδιαίτερα γνωρίσματα που το καθιστούν ξεχωριστό, τονίζοντας συγχρόνως τις ικανότητες και τη συμβολή του Μακεδόνα δημιουργού. Ο Ανδρόνικος, ανέφερε χαρακτηριστικά, είναι ο πρώτος που διαπίστωσε ότι οι άνεμοι δεν ήταν τέσσερις, όπως πίστευαν ως την εποχή του, αλλά οκτώ, προσθέτοντας -στους ήδη γνωστούς- τους ενδιάμεσους (ΒΑ, ΒΔ, ΝΔ, ΝΑ). Για τον λόγο αυτό έκτισε έναν υποδειγματικό πύργο, χρησιμοποιώντας για τη μορφή του το οκταγωνικό σχήμα, ούτως ώστε η κάθε πλευρά του να ανταποκρίνεται στον αντίστοιχο άνεμο. Για πρώτη φορά το οκτάγωνο εφαρμόζεται στη Δυτική Αρχιτεκτονική, παρόλο που η χάραξή του ήταν γνωστή και απλή. Και καταφέρνει μάλιστα να το συνδυάσει αρμονικά με δύο ορθογώνια πρόπυλα στη βόρεια και ένα κυκλικό σχεδόν πρόσκτισμα στη νότια πλευρά. Η ικανότητά του όμως δεν περιορίζεται μόνο σ’ αυτό. Με τις γλυπτές παραστάσεις των οκτώ προσωποποιημένων ανέμων στο πάνω μέρος του τοίχου, με το δικό του χαρακτηριστικό σύμβολο ο καθένας, και με τον ανεμοδείκτη –με τη μορφή Τρίτωνα– στην κορυφή της στέγης καθιστά το μνημείο τον πρώτο μετεωρολογικό σταθμό της αρχαιότητας.

Και δεν σταματά βέβαια σ’ αυτό… Με ένα σύστημα εγχάρακτων γραμμών, κάτω από κάθε άνεμο, και τη βοήθεια ενός γνώμονα, που έριχνε τη σκιά του σ’ αυτές, δημιούργησε σε όλες τις πλευρές του Πύργου τα καλύτερα χαραγμένα με ακρίβεια ηλιακά ρολόγια αλλά και τα μεγαλύτερα σε κατακόρυφους τοίχους που γνωρίζουμε από την αρχαιότητα. Κατέστησε έτσι τον Πύργο, εκτός από μετεωρολογικό, και ωρομετρικό σταθμό. Και επειδή ο ήλιος δεν είναι εμφανής όλες τις ημέρες του χρόνου, ένας εξελιγμένος μηχανισμός υδραυλικού ρολογιού στο εσωτερικό του Πύργου, ενημέρωνε την ώρα τις υπόλοιπες ανήλιαγες ημέρες του έτους. Είναι ξεκάθαρο, συνέχισε ο ομιλητής, ότι ο Ανδρόνικος είχε συγκεράσει τις ανακαλύψεις και τα επιτεύγματα όλων των προηγούμενων κατασκευαστικών υδραυλικών ρολογιών, όπως του Αρχιμήδη (287-212 π.Χ.), του Κτησίβιου (285-222 π.Χ.) και του Φίλωνα του Βυζάντιου (260-180 π.Χ.).

Πότε όμως ακριβώς έζησε ο Ανδρόνικος, δεν είναι γνωστό. Πολλοί μέχρι πρόσφατα θεωρούσαν ότι έδρασε στα μέσα περίπου του 1ου αι. π.Χ., γιατί αναφέρεται ως δημιουργός του Πύργου των Ανέμων τόσο από τον Ρωμαίο συγγραφέα Βάρρωνα (σε έναν διάλογο που έλαβε χώρα το 54 π.Χ.) όσο και τον Ρωμαίο Θεωρητικό της Αρχιτεκτονικής Βιτρούβιο (το κείμενό του γράφτηκε το 20 π.Χ.). Αν ληφθεί όμως υπόψη η παρακμή της Αθήνας μετά τη λεηλασία του Σύλλα (86 π.Χ.), το μνημείο θα πρέπει να είχε κατασκευαστεί νωρίτερα, στο τέλος δηλαδή του 2ου αι. π.Χ., χρονολόγηση που ταιριάζει και με την τεχνοτροπία των ανάγλυφων ανέμων. Η αναφορά μάλιστα του Πύργου, σε μια επιγραφή, μαζί με άλλα αθηναϊκά μνημεία που δέχτηκαν επιδιορθώσεις, ίσως υποδηλώνει ότι οι ζημιές που υπέστη οφείλονται σ’ αυτήν την καταστροφή. Επομένως, τόνισε ο ομιλητής, ο Ανδρόνικος έζησε και έδρασε στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ., σε μια εποχή που είναι γνωστή για τις τεχνολογικές κατακτήσεις και καινοτομίες της.

Γι’ αυτόν τον ικανό δημιουργό, ανέφερε, δυστυχώς δεν διαθέτουμε άλλες πληροφορίες. Από τον Βάρρωνα (116-27 π.Χ.) και τον Βιτρούβιο (80-15 π.Χ.) ξέρουμε μόνο ότι καταγόταν από την Κύρρο. Αρκετοί μελετητές, βασισμένοι προφανώς σε αυτήν την πληροφορία, συνέδεσαν την καταγωγή του με τη Συριακή και όχι τη Μακεδονική Κύρρο (που τοποθετείται στη σημερινή Αραβησσό της Πέλλας). Σ’ αυτό συνέβαλε και το γεγονός ότι ορισμένοι αρχαίοι συγγραφείς (Στράβων, Στέφανος Βυζάντιος) αγνοούν τη Μακεδονική μητρόπολη και αναφέρονται μόνο στην Κύρρο της Συρίας. Μόνον το Λεξικόν του Ψευδο-Ζωναρά (13ος αι.) διαχωρίζει και συνάμα συνδέει τις δύο πόλεις, αναφέροντας Κύρρος, πόλις ἐν Συρίᾳ ἣν ἔκτισε Σέλευκος καὶ ὠνόμασεν ὁμωνύμως τῇ ἐν Μακεδονίᾳ. Μια αναθηματική όμως επιγραφή στο ιερό του Ποσειδώνα στην Τήνο δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας, επισήμανε ο κ. Παππάς. Στην επιγραφή αυτή η Κύρρος επαινείται ως πατρίδα του Ανδρόνικου, αλλά και η Μακεδονία, της οποίας ο γιος του Ερμία υπήρξε γέννημα και θρέμμα. Και το κέρδος από την πηγή αυτή δεν σταματά εδώ… Ο Ανδρόνικος, φημισμένος αστρονόμος, κατασκεύασε και ένα ακόμη έργο, ένα τελείως ασυνήθιστο ηλιακό ρολόι, που ο ίδιος αφιέρωσε στο παραπάνω Κυκλαδίτικο ιερό. Λέγεται ότι όλα τα έργα του ήταν ζηλευτά και είχε βραβευτεί για αυτά.

Πέραν όμως των δύο αυτών έργων, στην Αθήνα και στη Δήλο, δεν γνωρίζουμε πού αλλού εργάστηκε ο Ανδρόνικος ούτε εάν έφτιαξε κάποιο έργο στη Μακεδονία. Η πατρίδα του, η Κύρρος, μια πόλη σημαντική, δεν έχει ακόμα ανασκαφεί και είναι σχεδόν ανεξερεύνητη. Η σπουδαιότητά της όμως διαφαίνεται τόσο από το προσωπικό ενδιαφέρον του Μεγάλου Αλεξάνδρου να κατασκευαστεί εκεί πολυτελής ναός της Αθηνάς αξίας 1.500 ταλάντων, όσο και από τη διέλευση, την εποχή του Ανδρόνικου, από εκεί της Εγνατίας Οδού, όπου μάλιστα υπήρχε εκεί και σταθμός αλλαγής υποζυγίων (η mutatio Scurio, σύμφωνα με τα αρχαία οδοιπορικά).

Εύλογα θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς, τόνισε ο παραπάνω αρχαιολόγος, πού έλαβε όλη αυτήν τη γνώση ο Ανδρόνικος· όπως και να αμφιβάλλει κατά πόσο την απέκτησε στην πατρίδα του. Περισσότερο πιθανό φαίνεται ότι βρέθηκε σε κάποιο μεγαλύτερο κέντρο. Και το πιο κοντινό στην Κύρρο, δεν είναι άλλο από την Πέλλα, που στους υστεροκλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους αποτέλεσε το κέντρο του κόσμου. Στην άλλοτε κραταιά πρωτεύουσα της Μακεδονίας, από το τέλος ακόμα του 4ου αι. π.Χ., μαρτυρείται η παρουσία ενός πνευματικού κύκλου που ασχολούνταν, όπως και ο Ανδρόνικος, με την αστρονομία. Στον κύκλο αυτό ανήκε και ο νεκρός ενός εντυπωσιακού κιβωτιόσχημου τάφου, του λεγόμενου «Τάφου των Φιλοσόφων», στον οποίο εικονίζεται να δείχνει με τη ράβδο του την ουράνια σφαίρα. Λίγο αργότερα, στα χρόνια της βασιλείας του Αντίγονου Γονατά (277-239 π.Χ.), έζησε και πέθανε στην Πέλλα (239 π.Χ.) ο φημισμένος αστρονόμος Άρατος, με τον οποίο ο Ανδρόνικος συγκρίνεται στην επιγραφή της Τήνου. Είναι πολύ πιθανό, συνέχισε ο ομιλητής, ότι ο Ανδρόνικος ήταν γνώστης αυτής της παράδοσης, αφού το έργο του Άρατου έχαιρε μεγάλης φήμης τόσο σε Έλληνες όσο και Ρωμαίους μέχρι το τέλος της αρχαιότητας. Δεν αποκλείεται, συνέχισε, ο Ανδρόνικος να κατασκεύασε κάποιο έργο και στην Πέλλα.

Η παρουσία μιας ιδιότυπης αρχιτεκτονικής κατασκευής, με τις οποίες φαίνεται πως ήταν εξοικειωμένος ο Ανδρόνικος, και ενός υδραυλικού μηχανισμού, τους οποίους επίσης γνώριζε σε βάθος, στη βόρεια πτέρυγα της Μακεδονικής Αγοράς, πιθανότατα του δεύτερου μισού του 2ου αι. π.Χ., όπου πρόσφατα αποκαλύφθηκε μαρμάρινο άγαλμα Σειληνού, δεν μπορεί παρά να είναι έργο ενός φημισμένου δημιουργού. Και άλλος σαν τον Ανδρόνικο, την περίοδο αυτή, που να είχε αφομοιώσει τις υδραυλικές κατακτήσεις, να τις είχε εφαρμόσει και να είχε προβεί και σε εφευρέσεις, δεν υπήρχε στη Μακεδονία. Φυσικά, θα πρέπει να περιμένουμε τα πορίσματα του ανασκαφέα, κατέληξε ο ομιλητής, ο οποίος διαθέτει και όλες τις σχετικές ανασκαφικές λεπτομέρειες για να επιβεβαιώσει ή να απορρίψει μια τέτοια δελεαστική υπόθεση. Εάν πράγματι αυτή επιβεβαιωθεί, το συγκεκριμένο έργο θα πρέπει να ήταν ξακουστό, και ίσως αυτό να στάθηκε αφορμή, μαζί με το αντίστοιχο της Τήνου, ώστε να κληθεί ο Ανδρόνικος στην Αθήνα και να του ανατεθεί μια εξίσου μοναδική αρχιτεκτονική δημιουργία, και μάλιστα κοντά στην Αρχαία Αγορά, με έναν εξίσου μοναδικό υδραυλικό μηχανισμό και με διακόσμηση στο εσωτερικό αγαλμάτων.

Το αφιέρωμα στον Ανδρόνικο τον Κυρρήστη ολοκληρώθηκε με την υλοποίηση του εκπαιδευτικού προγράμματος «ο Πύργος των Ανέμων», αφενός για να γνωρίσει η εκπαιδευτική κοινότητα το μοναδικό και ιδιότυπο αυτό μνημείο και φυσικά αυτόν που το εμπνεύστηκε και το δημιούργησε. Το πρόγραμμα, όπως πληροφορηθήκαμε, θα πραγματοποιείται στο Μουσείο της Πέλλας καθ’ όλη τη διάρκεια του εορτασμού (2017-2018), για όσες σχολικές μονάδες ενδιαφέρονται να το παρακολουθήσουν (τηλ. 23820 31160).

Η βραδιά της διάλεξης έκλεισε με το θεατρικό αναλόγιο «Μας εχτύπησαν κάθε λογής ανέμοι», το οποίο εμπνεύστηκε, έγραψε και επιμελήθηκε ο παραπάνω αρχαιολόγος και μετέφερε από κοινού με τις κ. Δέσποινα Σφάντζικα και Βικτωρία Ιωσηφίδου. Τόσο το κείμενο και η μουσική που το συνόδευε, όσο και η ερμηνεία αποσκοπούσε να μεταφέρει τις διαφορετικές πνοές ανέμων, που άλλοτε είναι ευεργετικές και άλλοτε καταστροφικές και ολέθριες· και έγκειται εν τέλει στον καθένα μας πώς θα τις αντιμετωπίσει. Ευελπιστούμε ότι το Μουσείο της Πέλλας θα το παρουσιάσει ξανά για όσους δεν είχαν τη δυνατότητα να το παρακολουθήσουν.

Προέλευση εικόνων

J. Stuart - N. Revett, The Antiquities of Athens, vol. I (1762) pl. XII.

Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Πέλλης 1: Κιβωτιόσχημος τάφος με Ζωγραφική Διακόσμηση από την Πέλλα (2007) εικ. εξωφύλλου.

Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη - Ι. Ακαμάτης (Επιμ.), Συντήρηση - Ανάδειξη Αρχαιολογικού Χώρου Πέλλας και περιοχής της (2002-2015) (2015) εικ. 84.

Πηγή: sharpdialogue.com