Brain Training

επειδή ο εγκέφαλος μας δεν βγαίνει ποτέ στη... σύνταξη

Σταυρόλεξα, κουίζ, αινίγματα, έξυπνα βιντεοπαιχνίδια, ανάγνωση βιβλίων, νέες κοινωνικές επαφές θεωρούνται εξαιρετικά επωφελείς δραστηριότητες επειδή μας βοηθούν να κρατάμε το μυαλό μας σε εγρήγορση.

To να διατηρούμε σε φόρμα τον εγκέφαλό μας δεν είναι μόνο μια κοινωνική επιταγή ή ένας τρόπος καταπολέμησης της ανίας που μας κυριεύει καθημερινά. Αποτελεί, πρωτίστως, μια βιοψυχολογική αναγκαιότητα, ένα αποτελεσματικότατο όπλο κατά της φυσικής φθοράς που επιφέρουν ο χρόνος και ο μονότονος τρόπος ζωής στις δομές και τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας.

Στις μέρες μας, ολοένα και περισσότερα -και όχι μόνο υπέργηρα- άτομα παραπονιούνται ότι έχουν σοβαρά προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης της προσοχής ή ταχύτητας στη λήψη αποφάσεων. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η σχετικά πρόσφατη μόδα του «Brain Τraining» –δηλαδή των μεθόδων εκγύμνασης του μυαλού μας– ίσως αποδειχτεί ένα αποτελεσματικό φρένο που επιβραδύνει τη σταδιακή κατάρρευση των νοητικών μας ικανοτήτων με το πέρασμα του χρόνου.

Πάντως, όλες οι τεχνικές εκγύμνασης του εγκεφάλου βασίζονται στην αξιοποίηση του φαινομένου της «νευρο-αρμοστικότητας» (neurofitness), όπως συνήθως αποκαλούν οι ειδικοί τη δυνατότητα κάθε ανθρώπου να συντηρεί και να ανανεώνει τις νοητικές του ικανότητες, μια δυνατότητα που, στις πιο ανεπτυγμένες κοινωνίες, έχει προσλάβει διαστάσεις μαζικού κοινωνικού φαινομένου. Σε ποια νέα επιστημονικά δεδομένα, όμως, μπορεί να στηρίξει κάποιος τις ελπίδες και τις επίπονες προσπάθειές του να διατηρήσει, ακόμη κι αν βρίσκεται σε προχωρημένη ηλικία, τις διανοητικές του ικανότητες και, γιατί όχι, να ανακτήσει τις εγκεφαλικές δυνάμεις που είχε όταν ήταν νεότερος;

Η παρακμή είναι μοιραία;

Και μόνο η ιδέα ότι μπορούμε να επιβραδύνουμε ή και να γυρίσουμε πίσω τους δείκτες του βιολογικού ρολογιού του εγκεφάλου μας θα ακουγόταν, πριν από μερικά χρόνια, σαν κακόγουστο ανέκδοτο. Οι περισσότεροι ειδικοί ήταν πεπεισμένοι ότι, μετά από κάποια ηλικία, οι μικροδομές του εγκεφάλου μας, και κατά συνέπεια οι λειτουργίες του, μπορούν μόνο να εκφυλίζονται προοδευτικά. Γεννιόμαστε με έναν συγκεκριμένο αριθμό νευρώνων και τις μεταξύ τους διασυνδέσεις (συνάψεις) και μόνο αυτή την «προίκα» έχει ο εγκέφαλός μας για να τα βγάζει πέρα σε όλη του τη ζωή.

Μέχρι πρόσφατα, ο ανθρώπινος εγκέφαλος περιγραφόταν ως ένα απίστευτα πολύπλοκο βιολογικό όργανο, το οποίο αναπτύσσεται αδιάκοπα μέχρι το τέλος της εφηβείας, γνωρίζει το ζενίθ της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του κατά την ενηλικίωση και μετά είναι καταδικασμένο στην αναπόφευκτη σταδιακή παρακμή της τρίτης ηλικίας. Οι πρόσφατες έρευνες του εγκεφάλου, αντίθετα, αποκάλυψαν ότι πρόκειται για ένα αρκετά ευμετάβλητο και δυναμικό όργανο, που διατηρεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τη δυνατότητα να ανανεώνει τις δομές και τις λειτουργίες του ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του.

«Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής», υποστηρίζει ο επιφανής Ευρωπαίος νευροβιολόγος Gerd Mempremann, ο οποίος, μαζί με τους Fred Gage και Η. Van Praag, κατά τα τέλη του 1990, επιβεβαίωσαν πειραματικά τη μέχρι τότε αδιανόητη εικασία ότι η συστηματική φυσική άσκηση διεγείρει την ανανέωση των νευρώνων, δηλαδή των νευρωνικών κυττάρων που συγκροτούν τις δομικές και λειτουργικές μονάδες του εγκεφάλου. Με άλλα λόγια, ανακάλυψαν πρώτοι ότι η «νευρογένεση», δηλαδή η αναπαραγωγή και η ανανέωση των νευρώνων του εγκεφάλου, είναι διαρκής μέχρι το τέλος της ζωής μας. Πιο πρόσφατα, άλλοι ερευνητές, στην προσπάθειά τους να εντοπίσουν τους μηχανισμούς και να απομονώσουν τους βιοχημικούς παράγοντες που ρυθμίζουν την αναπαραγωγή και την ανανέωση των νευρώνων, διαπίστωσαν ότι αυτή η εφ’ όρου ζωής δυνατότητα του ενήλικου εγκεφάλου προάγεται κυρίως από την αδιάκοπη φυσική και διανοητική εξάσκηση.

Εξάλλου, η έρευνα της μικροδομής του εγκεφάλου επιβεβαίωσε την παρουσία στο νευρικό μας σύστημα αρχέγονων αδιαφοροποίητων βλαστικών κυττάρων. Αυτά τα βλαστικά κύτταρα μπορούν σε περίπτωση ανάγκης –π.χ. μετά από σοβαρά τραύματα ή παθήσεις– να διαφοροποιηθούν σε νέους νευρώνες που αντικαθιστούν τους κατεστραμμένους. Ο εγκέφαλός μας, επομένως, διαθέτει κάποιες αυτοθεραπευτικές ικανότητες: μπορεί να αναπληρώνει ένα μέρος των κατεστραμμένων δομών ή των λειτουργιών του μετά από σοβαρούς τραυματισμούς ή ασθένειες (π.χ. εγκεφαλικά επεισόδια, Αλτσχάιμερ).

Μια άλλη, εξίσου απροσδόκητη ανακάλυψη αφορά τη λειτουργική «πλαστικότητα» του εγκεφάλου μας. Μολονότι, κατά κανόνα, οι βασικές εγκεφαλικές δομές και ο αριθμός των νευρώνων που τις συγκροτούν δεν μεταβάλλονται σημαντικά στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας, δεν ισχύει το ίδιο και για τις μεταξύ τους διασυνδέσεις (τις συνάψεις μεταξύ των νευρώνων). Είναι πλέον επαρκώς επιβεβαιωμένο ότι ο εγκέφαλος διατηρεί στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μια αρκετά ευέλικτη και εύπλαστη δομή που του επιτρέπει να προσαρμόζεται ικανοποιητικά στις πιο αντίξοες συνθήκες. Η διαπίστωση αυτής της εντυπωσιακής πλαστικότητας του εγκεφάλου οδήγησε πολλούς ειδικούς στο να προτείνουν ότι, μέσω των κατάλληλων ασκήσεων, θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε ενεργό και δραστήριο μεγάλο μέρος των νοητικών λειτουργιών, ακόμη και ενός υπέργηρου ατόμου.

Το γεγονός ότι η οργάνωση και η λειτουργία του εγκεφάλου μας μπορεί να αλλάζει με τον χρόνο ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται, καθώς και η διαπίστωση πως, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι εφικτή η επιβράδυνση της γήρανσής του οδήγησαν στην αναζήτηση νέων τρόπων ικανών να παρατείνουν την εύρυθμη φυσιολογική λειτουργία του.

Το λειτουργικό μας απόθεμα

Μία από τις πρώτες σοβαρές μελέτες γύρω από το θέμα δημοσιεύτηκε το 2003, στο έγκυρο περιοδικό «New England Journal of Medicine». Στην έρευνα αυτή μια ομάδα ερευνητών υπέβαλε περίπου 500 τροφίμους ενός γηροκομείου της Νέας Υόρκης, ηλικίας άνω των 65 ετών, σε μια σειρά από ευχάριστες δραστηριότητες: κοινωνικά παιχνίδια, ομαδική ανάγνωση βιβλίων και εφημερίδων, οργάνωση παραστάσεων, ακόμη και συμμετοχή σε ομαδικά αθλήματα. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: μετά από πέντε χρόνια οι παππούδες και οι γιαγιάδες που συμμετείχαν τουλάχιστον μία φορά την ημέρα σε κάποια από αυτές τις δραστηριότητες είχαν πολύ λιγότερες πιθανότητες να παρουσιάσουν τη νόσο του Αλτσχάιμερ από τους συνομηλίκους τους που δεν συμμετείχαν.

Μετέπειτα έρευνες όχι μόνο επιβεβαίωσαν αυτές τις αρχικές υποψίες αλλά, επιπρόσθετα, αποκάλυψαν τις αιτίες και τους μηχανισμούς που εμπλέκονται σε αυτό το εντυπωσιακό φαινόμενο, που, τελικά, αφορά όλους μας. Για παράδειγμα, αρκετές νευροφυσιολογικές μελέτες έδειξαν ότι απλές ασκήσεις που ενεργοποιούν τη μνήμη, τη σκέψη και την ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών, όταν επαναλαμβάνονται συστηματικά και για πολύ χρόνο, μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά τις νοητικές επιδόσεις των υπερηλίκων και τους βοηθούν στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των καθημερινών προβλημάτων τους. Για τη σύγχρονη νευρολογία θεωρείται επαρκώς επιβεβαιωμένο ότι η εξάσκηση του εγκεφάλου σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας, αλλά κυρίως όταν πλησιάζουμε ή διανύουμε την τρίτη ηλικία, μας προστατεύει αποτελεσματικά ή, τουλάχιστον, επιβραδύνει σημαντικά την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων.

Ωστόσο, οι σχετικές έρευνες αποκαλύπτουν επίσης ότι υπάρχουν εμφανείς διαφορές μεταξύ ατόμων που έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο ή που εξακολουθούν, παρά την προχωρημένη ηλικία τους, να εργάζονται σε κάποια ευχάριστη επαγγελματική δραστηριότητα, και ατόμων με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και χωρίς επαγγελματικές ασχολίες και ενδιαφέροντα. Πολύ συνοπτικά, οι πρώτοι παρουσίαζαν προβλήματα πνευματικής κατάπτωσης που είναι τυπικά της γεροντικής άνοιας ή άλλων σχετικών παθήσεων πολύ αργότερα και σε εμφανώς μικρότερο βαθμό σε σχέση με τους δεύτερους.

Για να εξηγήσουν τις διαφορές ανάμεσα στις δύο ομάδες, οι νευρολόγοι χρησιμοποιούν μια κάπως ασαφή έννοια: αυτή του «λειτουργικού ή γνωσιακού αποθέματος» του εγκεφάλου. Στην πράξη εννοούν ότι ένας καλά εξασκημένος σε όλη τη διάρκεια της ζωής του εγκέφαλος, ο οποίος διαθέτει ήδη, αλλά και καλλιεργεί διαρκώς, νέες ασχολίες και ενδιαφέροντα, εμφανίζει πολύ αργότερα τα τυπικά νευροεκφυλιστικά φαινόμενα που συνεπάγονται τα γηρατειά. Και όπως φαίνεται, αυτό το «λειτουργικό απόθεμα», το οποίο αναπτύσσουμε και συσσωρεύουμε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, αποτελεί όντως ένα πολύτιμο εγκεφαλικό πλεονέκτημα που, στην τρίτη ηλικία, λειτουργεί ως τροχοπέδη που επιβραδύνει τη φυσιολογική -αλλά όχι αναπόφευκτη!- παρακμή των νοητικών μας ικανοτήτων.

«Νέα μυαλά» ή νέες μπίζνες;

Είναι κοινότοπη εμπειρική διαπίστωση ότι κάποιοι άνθρωποι «γερνάνε καλύτερα» από άλλους, κυρίως όσον αφορά τις πνευματικές τους ικανότητες. Πολύ λιγότερο κοινότοπη, έως και ανύπαρκτη, είναι η επιστημονική εξήγηση αυτών των διαφοροποιήσεων στο εσωτερικό ενός ανθρώπινου πληθυσμού. Γιατί ορισμένα άτομα έχουν καλύτερη μνήμη, διαυγέστερη σκέψη, μεγαλύτερη άνεση στο να παίρνουν γρήγορα κάποιες αποφάσεις και να τις υλοποιούν με σχετική ευκολία; Και γιατί, τελικά, αυτές οι νοητικές ικανότητες έχουν την τάση να εξασθενούν ή και να εξαφανίζονται με την πάροδο του χρόνου;

Κάποια απάντηση φαίνεται πως αναδύεται χάρη στις έρευνες των «λειτουργικών αποθεμάτων» που δημιουργεί ο εγκέφαλός μας ως εφεδρείες για την αντιμετώπιση δύσκολων προβλημάτων και καταστάσεων (π.χ. γηρατειά). Για την ενίσχυση μάλιστα αυτών των «αποθεμάτων» έχουν πρόσφατα επινοηθεί διάφορα έξυπνα τρικ και βιντεοπαιχνίδια εκγύμνασης του εγκεφάλου και των λειτουργιών του. Πρωτοπόρος σε αυτόν τον τομέα ήταν ο Ιάπωνας νευροεπιστήμονας Ριουτά Καβασίμα (R. Kawashima), ο οποίος διαπίστωσε ότι η μεγαλόφωνη ανάγνωση βιβλίων, η επίλυση απλών αριθμητικών προβλημάτων και η απομνημόνευση μικρών καταλόγων, όταν επαναλαμβάνονται καθημερινά για μεγάλο χρονικό διάστημα, βοηθούσαν σημαντικά στη βελτίωση των νοητικών ικανοτήτων των ατόμων που είχαν πληγεί από τη νόσο Αλτσχάιμερ ή έπασχαν από σοβαρή γεροντική άνοια.

Επινόησε λοιπόν, γι’ αυτόν τον σκοπό, μια σειρά από βιντεοπαιχνίδια, όπως το «Nintendo Brain Age» ή «Braintraining», που κυκλοφόρησε στο εμπόριο πριν από μερικά χρόνια από την εταιρεία Nintendo. Αυτό και άλλα ανάλογα βιντεοπαιχνίδια, σύμφωνα τουλάχιστον με τις εταιρείες που τα παράγουν, είναι ικανά να «προπονούν» τον εγκέφαλό μας και να επιβραδύνουν τη γήρανσή του ενδυναμώνοντας ή και βελτιώνοντας τις νοητικές μας επιδόσεις και ικανότητες: μνήμη, προσοχή, λογική, συνδυαστικές ικανότητες, αποφασιστικότητα, κ.ά.

Βέβαια, δεν λείπουν οι σοβαρές επιστημονικές αντιρρήσεις στην υπερβολικά αισιόδοξη και ωραιοποιημένη εικόνα σχετικά με την αποτελεσματικότητα αυτών των «παιχνιδιών». Σύμφωνα τη μάλλον απλοϊκή «εξήγηση» του Καβασίμα, η ενασχόληση με το «Braintraining» ή με άλλα ανάλογα παιχνίδια νοητικής εξάσκησης προκαλεί μεγαλύτερη αιμάτωση του εγκεφάλου, και συγκεκριμένα του προμετωπιαίου φλοιού, μιας περιοχής του εγκεφάλου που παίζει όντως αποφασιστικό ρόλο στη λειτουργία της μνήμης, την έλλογη σκέψη και άλλες ανώτερες νοητικές λειτουργίες.

Σε αυτό το σημείο διατυπώνονται και οι σφοδρότερες επικρίσεις από πολλούς ειδικούς. Ενώ όλοι συμφωνούν ότι η συστηματική εξάσκηση του εγκεφάλου με έξυπνες ασκήσεις βελτιώνει τις επιδόσεις του μυαλού μας και, ώς ένα σημείο, αναστέλλει την πιθανή εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων, δεν συμφωνούν καθόλου ως προς το πώς και το γιατί συμβαίνει αυτό. Κάποιοι αντιτείνουν ότι η μεγαλύτερη αιμάτωση του εγκεφάλου, μετά από τέτοιες ασκήσεις, δεν αποτελεί καθόλου ένδειξη βελτίωσης ή ανανέωσης. Το αντίθετο, η υπερβολική αιμάτωση κατά την προσπάθεια επίλυσης μιας άσκησης πρέπει μάλλον να θεωρηθεί ως απόδειξη της εξασθένησης και της ανεπάρκειας του ηλικιωμένου εγκεφάλου! Εξάλλου, σε νεότερα άτομα, όταν λύνουν την ίδια άσκηση, δεν παρατηρείται υπερβολική αιμάτωση, γατί προφανώς στον νεότερο εγκέφαλό τους δεν είναι καθόλου αναγκαία.

Απ’ ό,τι φαίνεται, η εξάσκηση στα ηλεκτρονικά παιχνίδια νοητικής εκγύμνασης δεν επηρεάζει ούτε και ωφελεί ιδιαίτερα τις νοητικές μας ικανότητες, συνεπώς η ψευδαίσθηση ότι όταν εξασκείται κάποιος με αυτά γίνεται εξυπνότερος είναι εντελώς αβάσιμη. Υπάρχουν άλλοι πολύ πιο αποτελεσματικοί και κυρίως δοκιμασμένοι τρόποι για να μην αφήνουμε τον εγκέφαλό μας να... «σκουριάζει». Εν πάση περιπτώσει, αν κάποιος διασκεδάζει με αυτόν τον τρόπο, έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει. Ας μην αυταπατάται όμως ότι επειδή ανεβάζει τη βαθμολογία του σε αυτά τα παιχνίδια, γίνεται αυτομάτως και εξυπνότερος από άλλους ανθρώπους που δεν ασχολούνται με αυτό το είδος ψυχαγωγίας.

Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης

Πηγή: efsyn.gr