«Εμείς κατασκευάζουμε τον Θεό και όχι το αντίθετο»

Ο Μάϊκλ Σέρμερ, ιδρυτής της Ενωσης Σκεπτικιστών, με δεκάδες χιλιάδες μέλη στις ΗΠΑ, αγωνίζεται χρόνια με τα όπλα της λογικής και της επιστημονικής ανάλυσης ενάντια στον ανορθολογισμό, τις προκαταλήψεις, τη θρησκοληψία και τα στερεότυπα.

Εξηγεί στην «Εφ.Συν.» τις αιτίες της γοητείας που ασκεί η συνωμοσιολογική σκέψη και καλεί τους αναγνώστες να θέτουν λογικά ερωτήματα προτού υιοθετήσουν την όποια άποψη ή πίστη.

• Χαρακτηρίζετε τον εαυτό σας «σκεπτικιστή». Τι ακριβώς εννοείτε με αυτόν τον όρο;

Σκεπτικιστής είναι κάποιος του οποίου οι απόψεις στηρίζονται σε στοιχεία και στη λογική και όχι στην πίστη, στο δόγμα, στην αυθεντία, σε κάποια «ατομική αποκάλυψη» ή στο υποκειμενικό συναίσθημα. Ολοι οι επιστήμονες είναι σκεπτικιστές. Αρχίζουν να είναι σκεπτικιστές σε σχέση με τις υποθέσεις και τις θεωρίες και υποτάσσουν τις πίστεις στα γεγονότα. Αυτή είναι η αρχή της αναλογικότητας ή, όπως μας αρέσει να λέμε, οι ασυνήθιστοι ισχυρισμοί απαιτούν ασυνήθιστες αποδείξεις.

Ολοι μας θα έπρεπε να είμαστε σκεπτικιστές. Η εργαλειοθήκη του σκεπτικιστή στην αναζήτηση αποδείξεων για διάφορους ισχυρισμούς, προτού πιστέψουμε σ’ αυτούς, θα γλίτωνε τους ανθρώπους από αρκετή θλίψη και σπατάλη χρημάτων και η κοινωνία μας θα ήταν καλύτερη. Δεν είμαι σκεπτικιστής επειδή δεν θέλω να πιστεύω, αλλά επειδή θέλω να γνωρίζω.

Πώς μπορούμε να δούμε τη διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που θα θέλαμε να είναι αλήθεια και σ’ αυτό που στην πραγματικότητα είναι αληθινό; Η απάντηση είναι: «επιστήμη». Ζούμε στην Εποχή της Επιστήμης, στην οποία οι πίστεις υποτίθεται ότι βασίζονται στο στέρεο έδαφος της απόδειξης και της εμπειρικής πληροφορίας.

• Εχετε γράψει το βιβλίο «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;», στο οποίο προσπαθείτε να εξηγήσετε τους λόγους για τους οποίους ο ανορθολογισμός και η ψευδοεπιστήμη ασκούν τόση γοητεία σε τόσο πολλούς. Μπορείτε να μας τους αναφέρετε σύντομα;

Αυτό ήταν το πρώτο μου βιβλίο. Από τότε έχω γράψει πολλά ακόμα σχετικά με τις διάφορες όψεις της πίστης, του σκεπτικισμού, της επιστήμης και της λογικής. Το «The Believing Brain» («Ο εγκέφαλος που πιστεύει») είναι το πιο πρόσφατο, το οποίο επεκτείνει το «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;».

Εν συντομία: Διαμορφώνουμε τις απόψεις μας για διάφορους υποκειμενικούς, προσωπικούς, συναισθηματικούς και ψυχολογικούς λόγους, στο πλαίσιο ενός περιβάλλοντος το οποίο διαμορφώνεται από την οικογένεια, τους φίλους, τους συναδέλφους, την κουλτούρα και την ευρύτερη κοινωνία. Αφού διαμορφώσουμε τις απόψεις μας, στη συνέχεια τις υπερασπιζόμαστε, τις δικαιολογούμε και τις εκλογικεύουμε με μια σειρά διανοητικών λόγων, πειστικών επιχειρημάτων και λογικών εξηγήσεων. Οι απόψεις προηγούνται και έπονται οι ερμηνείες.

• Δηλαδή αιτιολογούμε τις απόψεις και τις πίστεις μας εκ των υστέρων;

Ο εγκέφαλος είναι μια μηχανή πίστης. Από τα αισθητηριακά δεδομένα, τα οποία προκύπτουν από τις αισθήσεις, ο εγκέφαλος αρχίζει με φυσικό τρόπο να αναζητά και να βρίσκει πλαίσια, ενώ στη συνέχεια γεμίζει αυτά τα πλαίσια με νόημα. Είναι η πρώτη διαδικασία που εγώ ονομάζω «πλαισιοποίηση» (patternicity): δηλαδή, η τάση να βρίσκουμε μοτίβα με νόημα, με δεδομένα τόσο πλήρη νοήματος όσο και χωρίς νόημα.

Η δεύτερη διαδικασία είναι αυτή που ονομάζω «νοηματοδότηση» (agenticity): δηλαδή, η τάση να γεμίζουμε τα πλαίσια με νόημα, προθέσεις και παράγοντες.

Δεν μπορούμε να το αποφύγουμε. Οι εγκέφαλοί μας εξελίχτηκαν με τρόπο ώστε να συνδέουν τις τελίτσες του κόσμου μας με σκοπό να φτιάχνουν νοηματικά πλαίσια που εξηγούν γιατί συμβαίνουν έτσι τα πράγματα. Αυτά τα νοηματικά πλαίσια γίνονται πεποιθήσεις.

• Και η συνέχεια;

Από τη στιγμή που θα διαμορφωθούν οι πεποιθήσεις, ο εγκέφαλος αρχίζει να αναζητά και να βρίσκει στοιχεία που τις επιβεβαιώνουν, κάτι που προσθέτει συναισθηματική ώθηση σε περαιτέρω αυτοπεποίθηση σχετικά με τις πεποιθήσεις και έτσι επιταχύνεται η διαδικασία ενίσχυσής τους. Ξανά και ξανά αυτή η διαδικασία οδηγεί σε έναν βρόχο ανατροφοδότησης της επιβεβαίωσης των πεποιθήσεών μας.

Επίσης, περιστασιακά οι άνθρωποι διαμορφώνουν πεποιθήσεις από μια μοναδική αποκαλυπτική εμπειρία, η οποία σε μεγάλο βαθμό δεν επιβαρύνει το προσωπικό τους υπόβαθρο ή τον πολιτισμό γενικότερα.

Πιο σπάνια, υπάρχουν εκείνοι που, αφού σταθμίσουν προσεκτικά τα αποδεικτικά στοιχεία υπέρ και κατά μιας ήδη διαμορφωμένης θέσης ή μιας πεποίθησης που δεν έχουν ακόμη διαμορφώσει, υπολογίζουν τις πιθανότητες και παίρνουν ψυχρά μια απόφαση χωρίς να ξανακοιτάξουν πίσω.

Αυτές οι ανατροπές των πεποιθήσεων είναι τόσο σπάνιες στη θρησκεία και την πολιτική, ώστε γίνονται πρωτοσέλιδα αν είναι κάποιος εξέχων, όπως ένας κληρικός που αλλάζει θρησκεία ή παραιτείται από την πίστη του ή ένας πολιτικός που αλλάζει κόμμα ή ανεξαρτητοποιείται. Συμβαίνει, αλλά είναι τόσο σπάνιο όσο ένας μαύρος κύκνος.

Οι ανατροπές των πεποιθήσεων συμβαίνουν συχνότερα στην επιστήμη, αλλά όχι τόσο συχνά όσο θα περιμέναμε από το εξιδανικευμένο όραμα της «υψηλής επιστημονικής μεθόδου», για την οποία μετράνε μόνο τα γεγονότα.

Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι ότι οι επιστήμονες είναι κι αυτοί άνθρωποι, όχι λιγότερο υποκείμενοι στις ιδιοτροπίες του συναισθήματος και της έλξης των γνωστικών προκαταλήψεων στη διαμόρφωση και ενίσχυση των πεποιθήσεων.

• Σε μια χώρα με μακρά ιστορία επιστημονικής προόδου, ο πρόεδρος Τραμπ αρνείται επιστημονικές αλήθειες και προάγει ένα είδος πρωτόγονου υποκειμενισμού, με τα «εναλλακτικά γεγονότα» κ.λπ. Ποια είναι η άποψή σας;

Τα «εναλλακτικά γεγονότα» και οι «ψευδείς ειδήσεις» είναι νέοι όροι για παλιά προβλήματα που έχουν μολύνει τη σύγχρονη πολιτική ζωή εδώ και πολύ καιρό. Αυτά ενισχύονται τώρα από το Διαδίκτυο, επειδή μπορούν να διασπαρούν τόσο γρήγορα και να εξαπλωθούν τόσο ευρέως.

Αλλά το ίδιο μπορεί να γίνει και με τα πραγματικά γεγονότα και τις αξιόπιστες ειδήσεις.

Ετσι, πρέπει πάντα να προβάλλουμε την αλήθεια απέναντι στο ψέμα, τα γεγονότα απέναντι στις φαντασιώσεις, την επιστήμη απέναντι στην ψευδοεπιστήμη και να εργαστούμε ακούραστα για να διδάξουμε στους ανθρώπους πώς να σκέφτονται κριτικά για οτιδήποτε ισχυρίζεται κάποιος.

Επίσης, να χρησιμοποιούμε την εργαλειοθήκη ανίχνευσης Baloney (σ.σ. «The Baloney Detection Kit»: όρος του Karl Sagan για την αποδόμηση των ψευδών) για την αξιολόγηση των διάφορων ισχυρισμών:

• Ποια είναι η πηγή του ισχυρισμού;
• Αυτό το άτομο έχει κάποια στόχευση (κρυφή ατζέντα);
• Έχει προσπαθήσει κανείς να ανασκευάσει αυτόν τον ισχυρισμό;
• Τι θα χρειαζόταν για να παραποιήσει αυτόν τον ισχυρισμό;
• Ποια είναι η πηγή και η ποιότητα των στοιχείων γι’ αυτόν τον ισχυρισμό;
• Έχει νόημα ο ισχυρισμός στο πλαίσιο της λειτουργίας του κόσμου που ξέρουμε;

• Τα τελευταία χρόνια οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν διαδοθεί ευρέως τόσο στο πολιτικό όσο και στο οικονομικό πεδίο. Πώς το εξηγείτε;

Οι θεωρίες συνωμοσίας υπήρχαν πάντα γύρω μας. Είμαστε από τη φύση μας παρανοϊκοί και απαισιόδοξοι, ψάχνοντας για επικίνδυνους θηρευτές, ακόμη και αν δεν υπάρχουν, αλλά και καχύποπτοι για τους άλλους ανθρώπους, ακόμα κι αν οι περισσότεροι αξίζουν την εμπιστοσύνη μας. Ο λόγος είναι ότι είναι καλύτερο να είσαι ασφαλής από το να μετανιώνεις.

Ο ψυχολόγος Roy Baumeister το εξήγησε στον τίτλο ενός κλασικού πλέον γραπτού του το 2001, το οποίο συνυπέγραψε στο περιοδικό Review of General Psychology, με τίτλο «Bad is Stronger Than Good» (Το Κακό είναι ισχυρότερο από το Καλό).

Μελετώντας ευρύ φάσμα στοιχείων σε πολλούς τομείς της ζωής, οι συγγραφείς διαπίστωσαν ότι: «τα κακά συναισθήματα, οι κακοί γονείς και το κακό περιβάλλον έχουν μεγαλύτερη επίδραση από τα καλά και οι κακές πληροφορίες γίνονται αντικείμενο διεξοδικότερης επεξεργασίας από τις καλές. Οι κακές εντυπώσεις και τα κακά στερεότυπα διαμορφώνονται ταχύτερα και είναι πιο ανθεκτικά στη διαδικασία επιβεβαίωσης από τα καλά».

Γιατί; Μια απάντηση βρίσκεται στην ψυχολογία και στην «αποστροφή προς την απώλεια», κατά την οποία, κατά μέσο όρο, οι απώλειες μας «πονούν» διπλάσια απ’ ό,τι μας κάνουν να νιώθουμε τα κέρδη. Ετσι, εξελίξαμε μια τάση να είμαστε συνεχώς με το βλέμμα στραμμένο στα κακά πράγματα, και αυτή είναι η βάση της συνωμοσιολογικής σκέψης.

Το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν κάνει τη διάδοση των θεωριών συνωμοσίας πιο αποτελεσματική και έτσι εντοπίζουμε αυτές τις πιθανές απειλές πιο εύκολα, ακόμα κι αν οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας είναι ψευδείς. Επίσης, έχουμε ανάγκη να αισθανόμαστε ότι ελέγχουμε το περιβάλλον μας και η ιδέα ότι κάποιος ή κάτι άλλο βρίσκεται στο παρασκήνιο και κινεί τα νήματα της ζωής μας φαντάζει απειλητική.

• Στην προσωπική σας ιστοσελίδα γράφετε: «Εάν “άθεος” είναι κάποιος που δεν πιστεύει στον Θεό, τότε είμαι άθεος». Ωστόσο, στα νιάτα σας υπήρξατε χριστιανός. Πώς φτάσατε από την πίστη στην αθεΐα;

Δεν ανατράφηκα σαν θρησκευόμενος, αλλά έγινα ένας αναγεννημένος ευαγγελικός χριστιανός στο Γυμνάσιο, υπό την επιρροή των συνομηλίκων μου. Το πήρα στα σοβαρά και πήγα στο Πανεπιστήμιο της Pepperdine για σπουδές στη Θεολογία, αλλά λόγω των γλωσσικών απαιτήσεων (πρέπει να μάθεις εβραϊκά, ελληνικά, αραμαϊκά και λατινικά, ενώ μόλις μετά βίας θα περνούσα τα ισπανικά) πέρασα στην ψυχολογία και έμαθα πώς να είσαι επιστήμονας, κάτι που μου άνοιξε τα μάτια: υπάρχει μια καλύτερη μέθοδος για να φτάσεις στην αλήθεια από εκείνη των θεολόγων.

Στη συνέχεια έκανα μεταπτυχιακά στην Πειραματική Ψυχολογία και πήρα μαθήματα στην Κοινωνική Ψυχολογία και Ανθρωπολογία, ενώ παράλληλα ανακάλυψα την παγκόσμια συγκριτική θρησκειολογία και τη μελέτη των μύθων και έτσι συνειδητοποίησα ότι τέτοιες πεποιθήσεις είναι κοινωνικά κατασκευασμένες – εμείς κατασκευάζουμε τον Θεό και όχι το αντίθετο. Ετσι, εγκατέλειψα τις θρησκευτικές πεποιθήσεις μου και έχω αφοσιωθεί στην επιστήμη.

• Ποιο είναι το μέλλον επιστήμης και ηθικής;

Στο μέλλον η ηθική και η ηθικότητα θα γίνουν κλάδος της επιστήμης. Μέσω της επιστήμης και της λογικής μπορούμε να προσδιορίσουμε το σωστό και το λάθος, το καλό και το κακό, και τις ανθρώπινες αξίες. Αυτό ονομάζεται ηθικός ρεαλισμός και είμαι ηθικός ρεαλιστής. Ο Αβραάμ Λίνκολν είπε κάποτε: «Αν η δουλεία δεν είναι λάθος, τότε τίποτα δεν είναι λάθος». Συμφωνώ, και για να το επικαιροποιήσω λέω: «Εάν το Ολοκαύτωμα δεν είναι λάθος, τότε τίποτα δεν είναι λάθος».

Με τον ίδιο τρόπο που ο Γαλιλαίος και ο Νεύτωνας ανακάλυψαν φυσικούς νόμους και αρχές για τον φυσικό κόσμο που πραγματικά είναι εκεί έξω, οι κοινωνικοί επιστήμονες ανακάλυψαν επίσης ηθικούς νόμους και αρχές για την ανθρώπινη φύση και την κοινωνία που πραγματικά υπάρχουν.

Ακριβώς όπως ήταν αναπόφευκτο ο αστρονόμος Γιόχαν Κέπλερ να ανακαλύψει ότι οι πλανήτες έχουν ελλειπτικές τροχιές -δεδομένου ότι πραγματοποιούσε ακριβείς αστρονομικές μετρήσεις και δεδομένου ότι οι πλανήτες πραγματικά ταξιδεύουν σε ελλειπτικές τροχιές, δύσκολα θα μπορούσε να ανακαλύψει κάτι άλλο-, επιστήμονες που μελετούν πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά και ηθικά θέματα θα ανακαλύψουν ορισμένα πράγματα που είναι αληθινά σε αυτούς τους τομείς έρευνας.

Για παράδειγμα, ότι οι δημοκρατίες είναι καλύτερες από τις αυτοκρατορίες, ότι οι οικονομίες της αγοράς είναι ανώτερες από τις οικονομίες της διοίκησης, ότι τα βασανιστήρια και η θανατική ποινή δεν περιορίζουν το έγκλημα, ότι η καύση γυναικών ως μαγισσών είναι μια παραπλανητική ιδέα, ότι οι γυναίκες δεν είναι τόσο αδύναμες και συναισθηματικές ώστε να μπορούν να διοικούν εταιρείες ή χώρες και, ακόμα περισσότερο, ότι δεν αρέσει στους μαύρους να είναι υποδουλωμένοι και ότι οι Εβραίοι δεν θέλουν να εξοντωθούν.

• Ποιο είναι το ιστορικό υπόβαθρο αυτής της προσπάθειας;

Είναι στην ανθρώπινη φύση να παλεύει για να επιβιώνει ανάμεσα στα δόντια της εντροπίας της φύσης και να διαθέτει την ελευθερία, την αυτονομία και την ευημερία στις ελεύθερες κοινωνίες -που χτίστηκαν με αυτόν τον τρόπο στα θεμέλια που έθεσαν οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού και οι επιστήμονες που επιδιώκουν να ανακαλύψουν τον βέλτιστο τρόπο ζωής. Αυτά δίνουν τη δυνατότητα στα μεμονωμένα αισθαντικά όντα να βιώσουν το εξελικτικό τους πεπρωμένο.

Επιτρέψτε μου να εξηγήσω αυτήν την πρόταση. Οπως έγραψα στο βιβλίο μου «The Moral Arc» («Το Ηθικό Τόξο»), η ηθική μου αφετηρία είναι η επιβίωση και η άνθιση μεμονωμένων αισθαντικών όντων, με τα οποία εννοώ το ένστικτο να ζουν και να έχουν επαρκή τροφή, ασφάλεια, στέγη, δεσμούς και κοινωνικές σχέσεις για σωματική και ψυχική υγεία.

Οποιοσδήποτε οργανισμός υπόκειται σε φυσική επιλογή θα επιδίδεται εξ αναγκαιότητος σ’ αυτήν την προσπάθεια επιβίωσης και άνθισης. Αν όχι, δεν θα ζούσε αρκετό καιρό για να αναπαραχθεί και δεν θα υπόκειτο πλέον σε φυσική επιλογή.

Οπως καταγράφω στο παραπάνω βιβλίο μου, η ηθική πρόοδος που έχουμε δει εδώ και αιώνες -η κατάργηση της δουλείας, των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής, η επέκταση των δικαιωμάτων των μαύρων, των γυναικών, των παιδιών, των εργαζομένων και τώρα ακόμη και των ζώων- έχει ως βάση την επιστημονική και λογική ιδέα ότι ο κόσμος διέπεται από νόμους και αρχές που μπορούμε να συλλάβουμε και να εφαρμόσουμε, είτε πρόκειται για ηλιακά, οικολογικά, πολιτικά, οικονομικά ή κοινωνικά και ηθικά συστήματα.

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ

Ο Μ. Σέρμερ, γεννημένος το 1954 στις ΗΠΑ, είναι ο εκδότης του περιοδικού Skeptic, αρθρογραφεί στο έγκυρο Scientific American και είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Chapman. Είναι ο συγγραφέας των βιβλίων «The Moral Arc», «The Believing Brain», «Darwin Matters», «The Mind of the Market», «How We Believe» και «The Science of Good and Evil». Επόμενο βιβλίο του είναι το «Heavens on Earth: The Scientific Search for Immortality, the Afterlife, Utopia».

Στα ελληνικά κυκλοφορεί το «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;» (2003), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Οι δύο διαλέξεις του στην TED έχουν σχεδόν 8 εκατομμύρια προβολές στο YouTube.

Συντάκτης: Τάσος Τσακίρογλου

Πηγή: efsyn.gr