Γενεαλογία της τρομοκρατίας

Ο Γάλλος ιστορικός Ζιλ Φεραγκί είναι και ο συγγραφέας του βιβλίου «Histoire du terrorisme» (Perrin, 2014). Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Marianne.

• Γιατί ανατρέχετε στην εμφάνιση της τρομοκρατίας;

Χρειάζεται να ανασυγκροτήσουμε το «ιστορικό ίχνος» της προκειμένου να την κατανοήσουμε, να καταδείξουμε τις ρίζες της, να συνδέσουμε τις εκδηλώσεις της, τις ακροδεξιές ή ακροαριστερές, τις εθνικιστικές ή θρησκευτικές.

Στο διεθνές πεδίο, οι αρμόδιες αρχές, όπως ο ΟΗΕ, δυσκολεύονται να συμφωνήσουν σε έναν ορισμό της τρομοκρατίας, επειδή η ονομασία «τρομοκράτης» είναι και ένα ρητορικό όπλο που υποδεικνύει τον αντίπαλο αφαιρώντας του κάθε νομιμότητα.

Η τρομοκρατία ορίζεται αρχικά ως μια αντιστρόφως ανάλογη σχέση ανάμεσα στο χτύπημα, τα θύματά του και την επίπτωσή του, δηλαδή την αντίδραση του κοινού στο οποίο στοχεύει.

Στις μέρες μας, αυτή η βία βάζει στο στόχαστρό της άτομα, προκειμένου να ασκήσει πίεση στην κοινωνία μας για πολιτικούς σκοπούς. Αλλού όμως οι τρομοκράτες θεωρούνται αντιστασιακοί.

• Τοποθετείτε τις απαρχές της τρομοκρατίας στη Γαλλία, στα τέλη του 18ου αιώνα. Η Γαλλική Επανάσταση είναι αυτή που υπήρξε ο καταλύτης της τρομοκρατίας;

Χρειάζεται πρώτα απ’ όλα να διακρίνουμε την τυραννοκτονία, που αποσκοπεί στην εξόντωση ενός κακού μονάρχη, από την τρομοκρατία, που θέλει να ανατρέψει το σύστημα εξοντώνοντας εκείνον που είναι επικεφαλής του.

Ο τρόμος έχει βέβαια χρησιμοποιηθεί ήδη από τη γέννηση της ανθρωπότητας για να εξουδετερωθεί ο αντίπαλος.

Παρατηρούμε όμως ότι η τρομοκρατία, δηλαδή η συστηματική χρήση της πολιτικής βίας και η θεωρητική της δικαιολόγηση, εμφανίζεται στα κείμενα κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.

Είναι το Καθεστώς του Τρόμου, που εγκαθιδρύεται μετά τη δολοφονία του Μαρά το 1793, και το οποίο παρατηρεί ο φιλόσοφος Εντμουντ Μπερκ, που μιλάει για την «τρομοκρατία» ως έναν τρόπο «διακυβέρνησης με τον τρόμο».

• Στις 24 Δεκεμβρίου του 1800, η πρώτη απόπειρα δολοφονίας είχε στόχο τον Ναπολέοντα και οδήγησε σε πολλά αθώα θύματα. Ποια ήταν η αντίδραση του πρώτου ύπατου;

Από το 1799, ο τρόμος από κρατική πολιτική γίνεται δράση μειονοτήτων. Ο Ναπολέων αξιοποίησε αμέσως την ευκαιρία που του έδινε η τρομοκρατική επίθεση για να απαλλαγεί από όλες τις αντιπολιτεύσεις.

Πολλά καθεστώτα θα δράσουν με παρόμοιο τρόπο και όχι μόνον εναντίον βίαιων αντιπολιτευόμενων.

Μια τρομοκρατική επίθεση προκαλεί και μια συλλογική συγκίνηση, στη διάρκεια της οποίας μια κυβέρνηση μπορεί να αξιοποιήσει εργαλειακά την τρομοκρατική πράξη για να επιβάλει μια νομοθεσία.

• Σε ποιες συνθήκες η τρομοκρατία μπορεί να είναι αποτελεσματική;

Πετυχαίνει αποτελέσματα όταν η μειονότητα που πέρασε στη δράση υποστηρίζεται από μια πλειονότητα που παραμένει παθητική.

Εκτός όμως από τις τρομοκρατικές επιθέσεις της Ιργκούν και της Χαγκανά, των παραστρατιωτικών οργανώσεων που έπαιξαν έναν ρόλο στη γέννηση του κράτους του Ισραήλ, ή εκείνες που διέπραξαν οι υποστηρικτές της ανεξαρτησίας της Αλγερίας, αξίζει να αναφέρουμε τη δολοφονία του δούκα του Μπερί, το 1820, από τον Λουβέλ, έναν «μοναχικό λύκο», δολοφονία που συνέβαλε στην πτώση της δυναστείας των Βουρβόνων.

• Πολλές τρομοκρατικές οργανώσεις επικαλούνται το μοντέλο της Αντίστασης των ετών 1940-1945…

Για τους ναζί, την κυβέρνηση του Βισί και τους συνεργάτες τους, εκείνοι που αρνούνταν την ανακωχή και συνέχιζαν τον αγώνα ήταν «τρομοκράτες».

Για τους αντιστασιακούς, οι τρομοκράτες ήταν εκείνοι που συνεργάζονταν με τον κατακτητή και την καταπιεστική εξουσία του.

Με τη συστηματική προσφυγή -με αφετηρία την 21η Αυγούστου του 1941- στην «άμεση δράση» από την κομμουνιστική αντίσταση, η στρατηγική που έγκειται στο να σπέρνεις τον φόβο στις γραμμές των κατοχικών δυνάμεων και των συνεργατών τους συνορεύει με την τρομοκρατία.

• Μέσα από ποια διαδικασία η τρομοκρατία κατέληξε να στοχοποιεί απλούς πολίτες;

Χρειάζεται να διακρίνουμε τα θύματα της τρομοκρατίας από τους στόχους της. Τα θύματα προκύπτουν από την επίθεση, ενώ οι στόχοι προσδιορίζουν εκείνους στους οποίους οι τρομοκράτες θέλουν να ασκήσουν πίεση.

Το να ασκούν όμως πίεση σε έναν λαό στο σύνολό του, και όχι μόνον σε μια ομάδα ηγετών, αποκαλύπτεται πιο αποτελεσματικό, ιδίως σε ένα δημοκρατικό σύστημα.

• Μετά την έλευση μιας κοινωνίας της πληροφορίας, οι τρομοκράτες δεν έχουν εξασφαλίσει ότι το μήνυμά τους θα ακουστεί καλύτερα;

Η Θάτσερ μιλούσε για «μιντιακό οξυγόνο» σχετικά με τον ΙRΑ. Χωρίς τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, η τρομοκρατία θα φαινόταν σαν απλή εγκληματικότητα.

Χάρη σε αυτά τα μέσα η τρομοκρατία βρίσκει μια πολύ πιο σημαντική απήχηση, ιδίως όταν έχουμε να κάνουμε με τρομοκράτες που χρησιμοποιούν όλα τα εφόδια της τεχνολογίας.

Οσο περισσότερο θεαματική είναι μια τρομοκρατική επίθεση τόσο περισσότερο θα εντυπωσιάσει την κοινή γνώμη. Την ίδια στιγμή, δράματα που προκαλούν πάρα πολλά θύματα, όπως η σφαγή που προκάλεσε εκατοντάδες νεκρούς στο Μάλι, δεν βρίσκουν καμία θέση στο σύμπαν της μαζικής ενημέρωσης.

Από την άλλη μεριά, η τρομοκρατία εμφανίζεται ως το ιδεώδες πλαίσιο για να συνενωθεί μια κοινωνία γύρω από ένα σχέδιο ή μια πολιτική.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, πολίτες που παραδοσιακά διχάζονταν γύρω από τον ρόλο και το βάρος του κράτους φάνηκαν έτοιμοι, από τη μια μέρα στην άλλη, να συνυπογράψουν την έκτακτη νομοθεσία του Patriot Act, στο όνομα της πρόληψης της τρομοκρατίας, και να ανεχθούν σοβαρά πλήγματα στα δικαιώματά τους.

• Η απειλή που αποτελεί σήμερα το Ισλαμικό Χαλιφάτο δεν ήταν προβλέψιμη;

Η αμερικανική κυβέρνηση ήταν πεισμένη ότι θα αποκόμιζε κέρδη αν στήριζε μια αντιπολίτευση στον κομμουνισμό βασιζόμενη στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, που σε αυτό το πεδίο ήταν πιο αποτελεσματικός από τον φιλελευθερισμό.

Μετά το 1991 όμως και τον Πόλεμο του Κόλπου, η μόνιμη στρατιωτική παρουσία των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αραβική Χερσόνησο πρόσφερε στον φονταμενταλισμό ένα πρόσχημα για να αναπτυχθεί.

• Μπορούμε να κάνουμε τον «πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας»;

Αυτή η έννοια -την οποία επανέλαβε ο Μανουέλ Βαλς- εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1970 με την επιχείρηση «Κόνδωρ» στη Λατινική Αμερική και τη δολοφονία 30.000 ανθρώπων από τις συνασπισμένες δικτατορίες. Επειτα τη διέδωσε η κυβέρνηση Μπους μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001. Η έκφραση αυτή όμως δεν έχει κάποιο νόημα.

Δεν μπορούμε να κάνουμε πόλεμο σε μια έννοια ή σε ένα φαινόμενο. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η τρομοκρατία είναι συχνά μια κακή απάντηση σε ένα καλό ερώτημα.

Η πρόληψη πρέπει να γίνεται από τα πριν, προκειμένου να αποτρέψουμε το ενδεχόμενο η επιλογή της βίας σε μια κοινότητα ή μια ομάδα να γίνει η πιο προφανής, η πιο γρήγορη, η πιο βολική.

Μια αντιτρομοκρατική νομοθεσία δεν είναι σε τελική ανάλυση παρά ένας επίδεσμος. Το πρόβλημα των κοινωνιών μας, που γεννούν εντάσεις και συγκρούσεις, έγκειται στην ικανότητά μας να αποκαθιστούμε την ειρήνη και τη συνεργασία μάλλον παρά στα μέσα για να καταδιώξουμε τον έναν ή τον άλλον τρομοκράτη.

Συντάκτης: Θανάσης Γιαλκέτσης

Πηγή: efsyn.gr