Η Μεγάλη Εβδομάδα ενός αγνωστικιστή

Πώς βιώνει το πνεύμα των εορτών του Πάσχα ένας Ελληνας φυσικός επιστήμονας και μάλιστα διαπρεπής εξελικτικός βιολόγος;

Πόσο συμβατή μπορεί να είναι η ρεαλιστική και εμπειρική επιστημονική σκέψη του με τα προσωπικά του βιώματα από την ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση;

Υπάρχει άραγε ένας «τρίτος δρόμος», μία έστω και απίθανη προοπτική συμβίωσης των «εξ αποκαλύψεως αληθειών» της θρησκευτικής πίστης με την κριτική στάση και τις εξ ορισμού πρόσκαιρες -ως δυνητικά διαψεύσιμες- αλήθειες της επιστήμης;

Αυτά τα δύσκολα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε με τη βοήθεια του Λευτέρη Ζούρου, ενός επιστήμονα που σέβεται αλλά δεν αποδέχεται άκριτα τη θρησκευτική μας παράδοση.

Στο ερώτημα, γιατί τον συγκεκριμένο εξελικτικό βιολόγο και όχι κάποιον άλλο εξίσου σημαντικό Ελληνα επιστήμονα, η απάντηση είναι εύκολη: τόσο ως εξελικτικός βιολόγος όσο και ως συγγραφέας ο κ. Ζούρος έχει καταβάλει συστηματικές προσπάθειες για να παρουσιάσει και να ερμηνεύσει τις μεγάλες κατακτήσεις της εξελικτικής βιολογίας με τρόπο νηφάλιο και κατανοητό για το ευρύ κοινό· χωρίς ποτέ να καταφεύγει σε απλοϊκές προκαταλήψεις ή δημαγωγικές υπεραπλουστεύσεις. 

Μία εκ βαθέων «εξομολόγηση» επιφανούς Ελληνα εξελικτικού βιολόγου

Οι σχέσεις Επιστήμης - Θρησκείας υπήρξαν ανέκαθεν ιδιαιτέρως προβληματικές και, ενίοτε, εχθρικές, τουλάχιστον στον Δυτικό κόσμο.

Η επιστημονική σκέψη ασφυκτιά και αργοπεθαίνει μέσα στα... στενόμυαλα θρησκευτικά δόγματα.

• Πώς αντιμετωπίζει ένας έμπειρος πανεπιστημιακός δάσκαλος και μάλιστα εξελικτικός βιολόγος την εξάπλωση -ακόμη και σε ευρωπαϊκές χώρες!- των δημιουργιστών και το δήθεν «δημοκρατικό» αίτημά τους να μη διδάσκονται στα σχολεία οι εξελικτικές θεωρίες ή, έστω, να θεωρείται η βιβλική εκδοχή της θεϊκής δημιουργίας ως γνωσιακά ισότιμη με τις εμπειρικά επιβεβαιωμένες επιστημονικές θεωρίες;

Η Καθολική Εκκλησία έχει επισήμως αποδεχθεί από το 1996 ότι ο άνθρωπος είναι το προϊόν της ίδιας εξελικτικής διαδικασίας που έδωσε κάθε μορφή ζωής.

Το ίδιο έχουν κάνει, έστω σιωπηρώς, και οι άλλες μεγάλες χριστιανικές Εκκλησίες.

Και έχω την εντύπωση ότι η εμμονή στην κατά γράμμα ερμηνεία της Βίβλου είναι ενοχλητική και για την Ορθοδοξία, αν και αυτό δεν έχει επισήμως διακηρυχθεί.

Υπ’ αυτήν την έννοια, ο δημιουργισμός, δηλαδή η άρνηση του γεγονότος ότι η ζωή -και ειδικότερα ο άνθρωπος- μπορούν να εξηγηθούν επιστημονικά και χωρίς την άμεση εμπλοκή μιας υπερφυσικής Δύναμης, ακούγεται κάτι σαν τον κεραυνό στα χέρια του Δία. Οι μυθοπλασίες έχουν τη σημασία τους στη σχολική παιδεία, αλλά επ’ ουδενί δεν πρέπει -ούτε και μπορούν- να εξισώνονται με τη διδασκαλία της επιστήμης.

Είναι διδακτική η μυθική εικόνα του Δία με τον κεραυνό, όσο και του Προμηθέα που φέρνει τη φωτιά στον άνθρωπο.

Στην ίδια κατηγορία θα τοποθετούσα και τις μυθικές διηγήσεις της Βίβλου, τουλάχιστον όσον αφορά τη δημιουργία του Κόσμου και του Ανθρώπου.

Τίποτε λιγότερο και τίποτε περισσότερο!

• Παρ’ όλα αυτά, όσοι σας γνωρίζουν προσωπικά ξέρουν ότι σας αρέσουν οι Εσπερινοί σε ορθόδοξα μοναστήρια και εγκαταλειμμένα ξωκλήσια, καθώς επίσης ότι σας αρέσει πολύ να ψέλνετε στους Χαιρετισμούς και στις βραδινές ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας.Τα επιστημονικά βιβλία σας, αντίθετα, εκπέμπουν ένα σαφώς αντιθρησκευτικό μήνυμα, που στηρίζεται στην επιστήμη και στην κοινή λογική. Ωστόσο, στο λογοτεχνικό και πιο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά σας, που αναφέρεται στα απομνημονεύματα ενός αποβιώσαντος επιστήμονα, διακρίνει κανείς μια νοσταλγική στάση απέναντι στη θρησκευτική παράδοση. Για να το θέσω πιο ωμά: τελικά είστε πιστός ή άπιστος;

Μου αρέσουν οι ωμές ερωτήσεις γιατί απαιτούν ωμή απάντηση.

Κατ’ αρχάς, οφείλω να κάνω μια αντιδιαστολή μεταξύ του πιστού/άπιστου και του θρησκευόμενου/μη θρησκευόμενου.

Βρίθουν μεταξύ μας αυτοί που είναι πιστοί με την έννοια ότι δέχονται -ή τουλάχιστον δεν αποκλείουν- την ύπαρξη μιας «υπέρτατης δύναμης», αλλά δεν θρησκεύονται.

Για μερικούς αυτή η μη θρησκευτικότητα είναι παθητική, για άλλους ενεργητική.

• Εσείς, σε ποια κατηγορία ανήκετε;

Δεν θα μπορούσα να υιοθετήσω μια παθητική στάση.

Αν με τον όρο θρησκευόμενος εννοούμε την πιστή και ενσυνείδητη αποδοχή του δόγματος πάνω στο οποίο στηρίζεται η όποια θρησκεία, τότε σαφώς είμαι μη θρησκευόμενος.

Αν στην είσοδο της εκκλησίας κάποιος μου έλεγε «αν πιστεύεις ότι η Μαριάμ έμεινε έγκυος με το μύρισμα του κρίνου πέρασε, αν όχι φύγε!», τότε θα έφευγα.

Θέλω να πω ότι το δόγμα με απωθεί και, δυστυχώς, δεν υπήρξε και δεν υπάρχει θρησκεία χωρίς δόγμα.

Υπ’ αυτήν την έννοια βαπτίστε με μη θρησκευόμενο.

• Σε αυτή την περίπτωση, πώς εξηγείτε τη γοητεία που σας ασκούν τα μοναστήρια και η ψαλτική;

Βλέπω τη θρησκεία ως ένα κράμα δόγματος και παράδοσης. Το δόγμα άρχισε να κλονίζεται μέσα μου ήδη από τα πρώτα χρόνια του Γυμνασίου.

Σήμερα, έχει συρρικνωθεί σε τέτοιο βαθμό που δεν είναι καν δόγμα· είναι μια φιλοσοφημένη στάση.

Αν κάποιος μου ζητούσε επίμονα να πάρω θέση σχετικά με μια ιδέα η οποία, εξ ορισμού, δεν θα μπορούσε να αποδειχθεί σωστή αλλά ούτε και να απορριφθεί ως λάθος, θα του απαντούσα ότι δεν παίρνω θέση γιατί αυτό θα ήταν αυταπόδεικτα ανόητο.

Η ύπαρξη/μη ύπαρξη Θεού είναι μια τέτοια ιδέα.

Υπάρχει μάλιστα και ένα όνομα γι’ αυτή τη νοητική στάση, τη λέμε αγνωστικισμό.

• Δηλώνεται λοιπόν αγνωστικιστής;

Οι «ταμπέλες» είναι το αναγκαίο κακό της ανθρώπινης επικοινωνίας.

Δεν έχω κανένα πρόβλημα με αυτήν την ταμπέλα.

• Η δήλωσή σας αυτή, όμως, οδηγεί και πάλι στην εύλογη απορία: πώς συμβιβάζετε την εμφανώς συνειδητή επιλογή σας του αγνωστικισμού με το πάθος σας για τα μοναστήρια και την ψαλτική;

Δεν βλέπω καμιά αντίφαση. Μην ξεχνάτε τη δεύτερη συνιστώσα της θρησκείας που σας ανέφερα: την παράδοση.

Αυτή ποτέ δεν «εξατμίστηκε» μέσα μου! Αντίθετα, με τα χρόνια έγινε πιο ζωντανή.

• Μπορεί ωστόσο να ασκεί κάποιος θρησκευτικές πρακτικές χωρίς δόγμα; Μπορεί η παράδοση από μόνη της να στηρίξει μια θρησκεία;

Ενδιαφέρον και πολύ δύσκολο ερώτημα. Εχουμε τόσο πολύ εθιστεί στην προτεραιότητα του δόγματος έναντι της παράδοσης; Δεν είμαι τόσο βέβαιος.

Εχω γράψει άλλου για το «εκ δεξιών του Πατρός» το οποίο έχει ενσωματωθεί στο Σύμβολο της Πίστεως.

Πολύ πριν γίνει θρησκευτικό δόγμα ήταν μια ιστορική παράδοση: στις επίσημες εμφανίσεις των Ρωμαίων αυτοκρατόρων ο δεύτερος τη τάξει έστεκε εκ δεξιών του αυτοκράτορα.

Τι καλύτερο παράδειγμα για να στηρίξει κανείς την άποψη ότι η παράδοση δημιουργεί το δόγμα και όχι το αντίστροφο και ότι κάθε δόγμα είναι τελικά ανθρωπογενές;

Το πρόβλημα με το θρησκευτικό δόγμα δεν είναι μόνο ότι προκαλεί τη νοημοσύνη. Αυτό είναι το ελάχιστο.

Στην πραγματικότητα, αυτό που κάνει είναι να διαιρεί τις θρησκείες, για να μην πω ότι τις καθιστά μεταξύ τους εχθρικές, και αυτό έχει πολλές και σοβαρότατες επιπτώσεις στη ζωή όλων των ανθρώπων.

Εχω μεγάλη εκτίμηση για τους περισσότερους ηγέτες των θρησκειών. Θεωρώ ότι πραγματικά αγωνίζονται για το ευρύτερο καλό.

Αλλά δείτε τι συνέβη με τις αποτυχημένες προσπάθειες για την επανένωση των χριστιανικών εκκλησιών: όλες σκόνταψαν στις διαφορές δόγματος.

Δεν είναι να απορεί κανείς; Το από ποιον εκπορεύεται το Αγιο Πνεύμα, ακόμα κι αν το θεωρήσουμε ως πρόσχημα παρά ως το αίτιο για το Σχίσμα, ήταν πάντοτε για μένα τόσο επουσιώδες που έδρασε καταλυτικά στην ανάπτυξη της αποστροφής μου για κάθε μορφή δόγματος.

• Επιστρέφω στις ωμές ερωτήσεις. Απ’ όσα μόλις είπατε, θα μπορούσε ένας πραγματιστής να συμπεράνει ότι το Πάσχα για σας είναι μόνο τα κόκκινα αυγά και ο οβελίας;

Θα μπορούσε κάλλιστα, υπό τον όρο ότι θα προσέθετε τη λέξη «και».

Το Πάσχα είναι «και» τα κόκκινα αυγά και ο οβελίας.

Διότι, βέβαια, για όσους μεγαλώσαμε στη χώρα μας σημαίνει «και» πολύ περισσότερα.

Νομίζω ότι η Μεγάλη Εβδομάδα είναι μια ζωντανή μοναδικότητα της ελληνικής γης, που για να τη ζήσεις πρέπει να είσαι ζυμωμένος με την ιστορία της.

Εζησα πολλές Μεγάλες Εβδομάδες στο εξωτερικό.

Δεν μπορούσαν, ωστόσο, να δονήσουν τις ίδιες χορδές που νιώθει κανείς να πάλλονται μέσα του όταν ζει τη Μεγάλη Εβδομάδα στην ελληνική ύπαιθρο.

Είναι ο ξανθός Απρίλης, είναι τα αγριολούλουδα που λες και ανθίζουν ειδικά για τον Επιτάφιο, είναι το σμίξιμο της καμπάνας με το ερωτικό τραγούδι των πουλιών που μόλις παλιννόστησαν από τον ζεστό Νότο, είναι το συνταίριασμα του λιβανιού με τις μυρωδιές των χωραφιών.

Μέσα σ’ αυτό το πανηγύρι της ζωής, τα «Αγια Πάθη» έχουν ένα μήνυμα γερά αγκιστρωμένο στην πραγματικότητα· είναι ένα κάλεσμα για ενεργό συμμετοχή σε μια μοναδική εαρινή παράσταση, ένας ύμνος στο ζωντανό παρόν παρά μια λιποταξία σε ένα υπερφυσικό μέλλον.

Το να ψάλλω το τροπάριο της Κασσιανής είναι ο τρόπος συμμετοχής μου σε αυτήν την παράσταση.

• Σας ενοχλεί η σκέψη ότι αυτή η παράδοση, που τη θέλετε απογυμνωμένη από τη θρησκευτική πίστη στο υπερβατικό, μοιραία θα σβήσει αργά ή γρήγορα; Οτι οι επόμενες γενιές δεν θα είναι σε θέση να ζήσουν αυτήν την υπέροχη, όπως λέτε, παράσταση;

Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί για το πόσο μακριά στο μέλλον μπορούμε να έχουμε γνώμη.

Οι επόμενες γενιές θα διαμορφώσουν τα βιώματά τους κάτω από συνθήκες που ασφαλώς θα διαφέρουν από αυτές που έζησα εγώ.

Από πού, επομένως, απορρέει το δικαίωμά μου να επηρεάσω τις επόμενες γενιές ή, πολύ περισσότερο, να τους επιβάλλω τις δικές μου απόψεις;

Ισως να το έκανα αν οι απόψεις μου ήταν βασισμένες στο δόγμα.

Αλλά, πάλι, ποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι οι δογματικές ιδέες έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα επιβίωσης σε μήκος χρόνου απ’ ό,τι οι ιδέες που προκύπτουν από βαθύ προβληματισμό ή εκείνες που αποτελούν πηγαία έκφραση ανθρώπινου πόνου;

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον ομηρικό διάλογο του Εκτορα και της Ανδρομάχης ή την Αντιγόνη του Σοφοκλή;

Γιατί αυτά τα αρχαία κείμενα επιβιώνουν στον χρόνο; Ασφαλώς όχι επειδή διαθέτουν ή προβάλλουν κάποια δογματική αξία.

Ας κάνουμε τώρα ένα άλμα αρκετών αιώνων και ας περάσουμε στο τροπάριο της Κασσιανής.

Με το ίδιο σκεπτικό θεωρώ ότι το τροπάριο της Κασσιανής έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να επιζήσει ως ποιητική έκφραση του ανθρώπινου πόνου (μολονότι η ιστορία με τον αυτοκράτορα Θεόφιλο είναι πιθανότατα ένας μύθος), καθώς και ως δείγμα σπουδαίας εκκλησιαστικής μουσικής, παρά ως «ιερό κείμενο» εντεταγμένο σε ένα λατρευτικό πρωτόκολλο.

Θέλω να πω ότι το προσωπικό μου βίωμα του τροπαρίου της Κασσιανής αποτελεί καλύτερο εχέγγυο για την αντοχή του στον χρόνο απ’ ό,τι η δογματική του υπόσταση.

• Σεβαστό. Να σας ευχηθώ, λοιπόν, καλή Μεγάλη Εβδομάδα και καλό Πάσχα.

Εύχομαι το ίδιο σε σας και τους αναγνώστες σας.

Ποιός είναι

Ο Λευτέρης Ζούρος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, ιδρυτικό μέλος του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών «Βιοηθική» του ίδιου πανεπιστημίου και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Δίδαξε Γενετική και Εξελικτική Βιολογία στο Πανεπιστήμιο Dalhousie του Καναδά (στην τιμητική έδρα George Campbell της Βιολογίας) και ως ερευνητής ή προσκεκλημένος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Groningen της Ολλανδίας, το Αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο Kyushu της Ιαπωνίας, το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης της Ισπανίας και το Πανεπιστήμιο της Ancona της Ιταλίας.

Διετέλεσε επίσης διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης. Υπήρξε μέλος της Εκδοτικής Επιτροπής των περιοδικών «Evolution», «Molecular Biology and Evolution» και «Marine Genomics».

Συγγραφέας δύο αξιόλογων επιστημονικών βιβλίων, του «Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο» και του «Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό», που κυκλοφορούν από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Καθώς και ενός λογοτεχνικού διηγήματος: «Ιωνος Δελαλίδη (αποβιώσαντος) Ποιήματα που έγιναν ιστορίες», που κυκλοφορεί από τις εκδ. Γαβριηλίδη.

Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης 

Πηγή: efsyn.gr