Σαμάνοι, θεοί και… φλιτζάνι

Στους Ζουλού κατά τη γέννα παρουσιάζεται, ενίοτε, μια γριά γυναίκα με τη μορφή φιδιού, ο εξευμενισμός της οποίας επιτάσσει πως πρέπει να θυσιαστεί μια κατσίκα ή κάποιο άλλο ζώο.

Στο Εκουαδόρ οι Χιβάρο αναγνωρίζουν τρεις ψυχές στους ανθρώπους. Οι Ινδουιστές διαφωνούν σχετικά με το αν ο Σίβα ή ο Βισνού είναι ο ύψιστος Κύριος και είναι πολλοί εκείνοι που έχουν πληρώσει με αίμα αυτή τη διαφωνία.

Οι καθολικοί με τους ορθόδοξους χριστιανούς τα έσπασαν (υποτίθεται) μετρώντας την αγία τριάδα –πάντα ακατανόητη– και διαφωνώντας για τον άζυμο ή ένζυμο άρτο. Τέτοιες γελοίες διαφορές υποτίθεται πως ήταν οι αιτίες σχεδόν δισχιλιόχρονου αιματοκυλίσματος των μαζών θυσία στον μολωχισμό του Γιαχβέ, του υιού Χριστού και του ανιψιού Μωάμεθ.

Σήμερα οι Εβραίοι προσεύχονται μπροστά στο Τείχος των Δακρύων, υποτιθέμενο απομεινάρι του δεύτερου ναού της Ιερουσαλήμ, αφήνοντας στις σχισμές σημειώματα με επιθυμίες και παρακλήσεις προς τον Γιαχβέ.

Η επίσκεψη του εκάστοτε πάπα οπουδήποτε επί γης, θεωρείται μέγα γεγονός και συναθροίζονται 200.000 προσκυνητές. Φόρο τιμής στον εκάστοτε σταρ με το γυάλινο κλουβί, που δεν έχει αποκηρύξει ακόμη, αυτός και οι όμοιοί του, το Ολοκαύτωμα και που σ’ έναν ορθολογικό κόσμο θα τον συλλάμβαναν για την απάτη και τις πλάνες που προσφέρει στον κόσμο.

Οι μουσουλμάνοι του Ισλάμ, που είναι θρησκεία αλλά και νομικό και πολιτικό σύστημα, προσεύχονται καθημερινά πέντε φορές προς την κατεύθυνση της Μέκκας, την οποία καλά θα κάνουν να επισκεφτούν τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους, πριν τραβήξουν το δρόμο για το επέκεινα και το μουσουλμανικό παράδεισο με τα ρύζια και τα καλλίγραμμα ουρί.

Μεταξύ των παραπάνω αλλά και των Φιλιππινέζων, που αναπαριστούν ρεαλιστικά τη σταύρωση και των ανδρών της φυλής Σούρμα με τις βίαιες μονομαχίες, η όλη διαφορά εξαντλείται στη γεωγραφική απόσταση.

Στον 21ο αιώνα στην Ιταλία επικηρύσσουν τις μαύρες γάτες. Στην Ελλάδα κι αλλού, καταπολεμούν την ξηρασία με λιτανείες, άλλοι απελπισμένοι τραβάνε γονατιστοί προς διάφορες παναγίες, προσκυνάνε εικόνες, αλλά και παντόφλες, πτώματα θαυματουργά και σκηνώματα τιμώνται ως αρχηγοί κράτους. Πολλές σχέσεις δεν ευοδώνονται λόγω αστρολογικών διαφορών. Το φλιτζάνι δίνει και παίρνει. Κι οι απατεώνες κυκλοφορούν ελεύθεροι. Είτε πρόκειται για πτωματολάγνους ρασοφόρους, αστρολόγους, μάντεις ή καφετζούδες.

Τι σημαίνουν τα ανωτέρω και τόσα άλλα ακόμη που φαίνεται να χλευάζουν την ανθρώπινη νοημοσύνη; Πώς καταλήξαμε σε όλα αυτά τα πολύτιμα (χρυσά, αργυρά κ.α.) αναθήματα που κρέμονται εν είδη πυκνού σύννεφου από την οροφή της παναγίας της Τήνου ή τοποθετούνται με τάξη στις “θαυματουργές” εικόνες ανά την επικράτειά μας; Στα χαμηλής αισθητικής έως κακόγουστα, τις περισσότερες φορές, εξωτερικά και εσωτερικά των εκκλησιών που γεμίζουν τις πόλεις μας; Κι οι καμπάνες τις Κυριακές διακόπτουν τον ύπνο δικαίων και αδίκων – δίκην τιμωρίας, ίσως, για τους ανεκκλησίαστους κι ως εκδήλωση φθόνου κι αγανάκτησης για το ολιγάριθμο και υπερήλικο ακροατήριό τους.

Σ’ ένα χρονικό σημείο της εξέλιξης του ανθρώπου εμφανίστηκαν οι δαίμονες, τα τέρατα και οι θεοί. Αφού όλες αυτές οι περίεργες πεποιθήσεις και πρακτικές δεν υφίσταντο ανέκαθεν – ανεξάρτητα απ’ ό,τι υποστηρίζουν οι οπαδοί τους, κι αυτά τα μυθικά πλάσματα δεν υπήρξαν ποτέ, πρέπει να επινοήθηκαν είτε σκόπιμα είτε ακούσια. Όχι όμως αναίτια και οπωσδήποτε οι ιστορίες περί αυτών έπρεπε να διαιωνιστούν σκόπιμα και με την πάροδο του χρόνου να εμπλουτιστούν και να προσαρμοστούν, όσο αυτό ήταν δυνατόν, στα νέα δεδομένα.

Εκκινώντας από τις μυθολογίες και προχωρώντας προς τις οργανωμένες θρησκείες, όταν η οικονομική βάση των κοινωνιών τις επέβαλε – πρόκειται για μία πολύ ακριβή διαδικασία, που δεν εφείσθη οικονομικών πόρων, θυσιών και θυμάτων και που δε γίνεται να μην έχει κάποιο σκοπό. Επιμένοντας λίγο στο παραπάνω, όλες αυτές οι νύμφες, οι νεράιδες, τα ξωτικά, οι δαίμονες, τα τέρατα και οι θεοί που συνωστίζονται στις μυθολογίες, στις δοξασίες και τις θρησκείες κάθε λαού δεν είναι, κατ’ αρχήν, παρά οι φανταστικοί απόγονοι μιας υπερευαίσθητης τάσης να βλέπουμε εμπρόθετους φορείς όπου υπάρχει κάτι που μας παραξενεύει ή μας φοβίζει. Η κατάσταση αυτή δημιουργεί έναν τεράστιο υπερπληθυσμό ιδεών και δοξασιών, σχετικά με αυτού του είδους τους φορείς, που στην πλειονότητά τους είναι πολύ βλακώδεις για να κερδίσουν την προσοχή μας ή, πολύ περισσότερο, να επιζήσουν. Απ’ όλες αυτές, κάποιες ελάχιστες καλοσχεδιασμένες ιδέες επιβιώνουν στον ανταγωνισμό, μεταλλάσσονται και βελτιώνονται στην πορεία, του κοινωνικοοικονομικού περίγυρου επιτρέποντος. Όσες διαδίδονται και αποτυπώνονται στη μνήμη είναι οι ενδυναμωμένοι νικητές δισεκατομμυρίων ανταγωνιστών για μια θέση στον εγκέφαλο των προγόνων μας και κατ’ επέκταση και στους δικούς μας.

Αναλογιστείτε την πλήρη άγνοια του πρωτανθρώπου. Την αδυναμία του απέναντι στις δυνάμεις της φύσης, την προσπάθειά του να επιζήσει έναντι των σαρκοβόρων της εποχής. Την ανάγκη του να αποδώσει σε κάποιον παράγοντα ακόμη και την επιτυχία του στο κυνήγι. Την αμηχανία του κατά την αυτοπαρατήρηση, το δέος στην αυτοσυνείδηση και τη συνειδητοποίηση του θανάτου.

Και σήμερα ακόμη, όλοι γνωρίζουμε τη δυσκολία μιας απόφασης ζωής. Το κάνω αυτό ή όχι; Μένω σ’ αυτή τη δουλειά ή πάω σε άλλη; Ακούω την «καρδιά» μου ή όχι; Πολλές φορές στρίβουμε ένα νόμισμα για να αποφύγουμε την ευθεία λήψη μιας απόφασης. Σε σοβαρότερα όμως ζητήματα, η προηγούμενη λύση φαντάζει πολύ επιπόλαιη. Χρειαζόμαστε κάτι ισχυρότερο που να επιλέξει, πιο τελετουργικό, πιο εντυπωσιακό, πιο πειστικό.

Ανάλογα τώρα με τις ιδιαιτερότητές μας, έχουμε να διαλέξουμε από ένα πλήθος βλακωδών τρόπων αναγωγής σημαντικών αποφάσεων σε μη ελέγξιμα εξωτερικά αίτια. Μπορούμε να ρίξουμε τα χαρτιά, να “διαβάσουμε” το χέρι, να χρησιμοποιήσουμε τη βελομαντεία (βέλη), τη ραβδομαντεία (ράβδους), την κληρομαντεία (οστά ή κάρτες). Επίσης την τεϊομαντεία (τσάι – βουνού ή όχι δεν έχει σημασία), την ηπατοσκοπία, τη σπλαχνομαντεία, τη μετωποσκοπία (ρυτίδες προσώπου). Μπορούμε ακόμη να αποφασίσουμε βάσει της μελέτης της συμπεριφοράς ορισμένων ζώων, με τη βοήθεια της νεφομαντείας και φυσικά της αριθμολογίας, της αστρολογίας, της χειρομαντείας… Να “διαβάσουμε” το φλιτζάνι. Να παρακαλέσουμε ένα θεό, να τάξουμε σ’ έναν άγιο και να προστρέξουμε σε ιερομαντεία και ναούς.

Καταφεύγοντας σε τέτοιες μεθόδους, πετυχαίνουμε κάτι που είναι και το πιο σημαντικό αποτέλεσμα του ανορθολογισμού: μειώνουμε την ευθύνη στη λήψη αποφάσεων, απαλλασσόμαστε από τον κόπο υλοποίησής τους κι ελαττώνεται η πίκρα από λάθος επιλογές.

Σ’ εκείνες τις εποχές, επίσης, δεν υπήρχε η δυνατότητα στους ανθρώπους να αντιληφθούν την έννοια του τυχαίου. Τίποτα γι’ αυτούς δεν μπορούσε να συμβεί έτσι επειδή έτυχε, αλλά τα πάντα σήμαιναν κάτι το οποίο αγνοούσαν κι έπρεπε να του αποδοθεί μια σημασία. Πριν την ανακάλυψη του τυχαίου ήταν σημαντικό να πιστεύουν πως κάποιος κάπου ήξερε ποιο είναι το σωστό και να το λέει. Ακόμη και σήμερα, άλλωστε, η μαντική και οι μπαρουφολογίες προσφέρουν ανακούφιση σε πολλούς ανθρώπους και τους κάνουν να νιώθουν καλύτερα σε κομβικά σημεία της ζωής τους και σε κοινωνικές κρίσεις.

Η αδυναμία, παράλληλα, του ανθρώπου να κατανοήσει και να παρέμβει στα φυσικά φαινόμενα επιδείνωνε την εξάρτησή του στις προαναφερόμενες μεθόδους, διασκεδάζοντας την παρεμβατική αδυναμία του απέναντι στις δυνάμεις της φύσης.

Για να παίρνουμε όμως αποφάσεις, πρέπει να παραμένουμε υγιείς κι αυτό δε γινόταν πάντα με την επιστήμη, διότι απλώς απουσίαζε. Έτσι, το πλήθος των δαιμόνων και των τεράτων, συνεπικουρούμενο από δημόσιες τελετουργίες και χρήση θεραπευτικών βοτάνων, ανακούφιζε και πολλές φορές θεράπευε από ασθένειες. Αυτή η τελετουργική θεραπεία είχε πράγμα τι αποτελέσματα σε ασθένειες επιδεκτικές στη θεραπεία με placebo όπως είναι το ψυχολογικό στρες και οι δοκιμασίες και οι πόνοι της γέννας.

Με την πάροδο των χρόνων, δημιουργήθηκαν ισχυρές εξελικτικές και κοινωνικές πιέσεις για τη βελτίωση κάθε θεραπείας (πολιτιστικά μεταδιδόμενης) και μιας επιδεκτικότητας στη θεραπεία (γενετικά μεταδιδόμενης) που θα μπορούσε να βελτιώσει το αποτέλεσμα.

Αυτές λοιπόν οι τελετουργίες και οι λαϊκές δοξασίες οι σχετικές με θεότητες ή υπερφυσικούς προγόνους, που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε παραδοσιακή θρησκεία, αποτέλεσαν –του κοινωνικού-οικονομικού υπόβαθρου επιτρέποντος πάντα– τη βάση για τη δημιουργία και την ανάπτυξη των οργανωμένων θρησκειών και της εξάπλωσης της μεταφυσικής εν γένη.

Οι τελετουργικές επαναλήψεις, η πολυσυνδετικότητα των συμμετεχόντων και η συλλογική μνήμη κατάφεραν, ως ο καλύτερος τρόπος, τη διασφάλιση της αντιγραφικής πιστότητας και την προσαρμογή των δοξασιών στις κατά καιρούς επιταγές των αναγκών της κοινωνίας. Δεν είναι τυχαίο πως σε όλες τις θρησκείες οι οπαδοί τους συγκεντρώνονται κατά περίπτωση σε συλλογικές τελετουργίες, διαδικασίες-κλειδί για την ενίσχυση της μνήμης, και είναι σίγουρο πως χωρίς τέτοιου είδους τελετουργίες οποιαδήποτε θρησκεία θα είχε εξαφανιστεί.

Από την αυγή της ταξικής κοινωνίας, η κάθε αρχή, και το κράτος αργότερα, παρενέβαινε μεταξύ των υπηκόων του και μιας μεταφυσικής θεότητας κατ’ εικόνα και ομοίωση της αρχής, η οποία και κέλευε υποταγή σ’ αυτήν. Μέσω αυτής της θεότητας έξω και πέρα από τόπο και χρόνο, το κράτος καλλιεργεί την υποτέλεια των υπηκόων του, προάγει την πίστη προς τους υπάρχοντες, κατά κανόνα άδικους θεσμούς και διαιωνίζει την κυριαρχία του, στηρίζοντας με τη σειρά του το ιερατείο που προάγει την πίστη προς τη θεότητα αυτή. Οι ταξικές – εκμεταλλευτικές σχέσεις είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των κοινωνιών και της εξουσίας τους. Κι η θρησκεία, δημιούργημα κατ’ εικόνα και ομοίωση αυτών των σχέσεων, το δεκανίκι αυτής της εξουσίας.

Σε μη ταξικές κοινωνίες η πίστη δεν είναι το συνηθέστερο φαινόμενο. Σε πλήθος από τέτοιες κοινωνίες που ελέχθησαν, μόνο το 35% περιλάμβανε στις παραδόσεις του τέτοιους θεούς κι αυτοί τις περισσότερες φορές… εισαγόμενοι, μέσω, έστω και του ελάχιστου, συγχρωτισμού με… πολιτισμένους. Όσο για τους αγροίκους μοναδικούς θεούς των Αβρααμικών (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Μωαμεθανισμός) θρησκειών και δημιουργούς του κόσμου, αυτοί είναι ανάγκη της επόμενης φάσης των κοινωνιών και ιδιαιτέρως των ποιμενικών, κατά την ύστερη φάση του δουλοκτητισμού. Μάλιστα, όσο μεγαλύτερη είναι η εξάρτηση αυτών των κοινωνιών από την εκτροφή προβάτων τόσο και πιθανότερη η ανάδυση του θεού-τσοπάνη και πάντα αρσενικού. Γι’ αυτό και η Βίβλος (παλαιά διαθήκη) περιγράφει το θεό ως βοσκό (ποιμένα) κι εμάς, πολύ σωστά ως φαίνεται, πρόβατα (ποίμνιο).

Αναδύθηκαν αυτοί οι θεοί ως ανάγκη συσπείρωσης και επιβίωσης ολιγάριθμων και ημιάγριων κοινωνιών, πανταχόθεν βαλλόμενων από αντίστοιχες άλλες, σε μια προσπάθεια αποτελεσματικότερης αντιμετώπισης αυτών των επιβουλών.

Σε επόμενο στάδιο, η αφομοίωσή τους από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και η ανάδειξή τους σε καθεστηκυία ιδεολογία, προσφέροντας ένα ασύγκριτης ποιότητας και αποτελεσματικότητας όπλο επιβολής αλλά και συνοχής σε μια πολυάριθμη εθνοτική αυτοκρατορία που έπνεε τα λοίσθια, έφερε τα υπόλοιπα.

Χιλιάδες χρόνια αγαστής και πολύπλοκης διασύνδεσης ανάμεσα στο υπερβατικό και την κρατική εξουσία. Αλλάξτε το χαρακτήρα του κράτους, απαλείψτε το κέρδος  και εξαλείφεται η βάση για το υπερβατικό και την κάθε λογής μεταφυσική ανοησία. Εξαφανίστε το υπερβατικό και θα τρίξουν τα θεμέλια του ταξικού κράτους. Όση φαντασία κι αν διαθέτουμε, δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε τη ζωή των ανθρώπων της εποχής γέννησης του μονοθεϊσμού. Εργασία από ήλιο σε ήλιο σε καθεστώς δουλείας, καμία απόλαυση, ελάχιστη τροφή, πλήρης άγνοια, ειδικά για τις μάζες, κάθε πτυχής και φαινομένου της φύσης. Με προσδόκιμο ζωής τα τριάντα χρόνια και θύμα ο άνθρωπος και της πιο απλής ίωσης, χωρίς την ελπίδα ενός καλύτερου αύριο, ο θάνατος φάνταζε λύτρωση.

Μελετώντας σήμερα από απόσταση τη γέννηση και την εξάπλωση του χριστιανισμού, μπορούμε να πούμε, έστω και σχηματικά, πως πρόκειται για την προσαρμογή του μαχητικού ιουδαϊσμού στα συμφέροντα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ένα στοιχείο του ιουδαίο-χριστιανισμού, πασιφανές από οποιαδήποτε συγκριτική διαδικασία, είναι πως προβάλλει ως ο συγκερασμός των διαφόρων θρησκειών που επικρατούν την εποχή εκείνη ή είχαν προηγηθεί στην αχανή και παραπαίουσα αυτοκρατορία.

Ακόμη, ο χριστιανισμός έρχεται να ανακηρύξει θεόπνευστους τους αυτοκράτορες (φαινόμενο που επαναλήφθηκε στον αιώνα μας με την αγιοποίηση των Ρομανόφ) και κάθε εξουσία, ανεξαρτήτως του βαθμού εκμετάλλευσης που επιβάλλει στις μάζες και του τρόπου αναρρίχησης σ’ αυτήν. Αποδέχεται την ύπαρξη των εκμεταλλευτριών τάξεων, τις υπηρετεί και συντηρείται από αυτές, ευχόμενος απλά να είναι φιλάνθρωπες κατά την άσκηση της εξουσίας τους επί των καταπιεζόμενων. Κατά το χριστιανισμό, όλα τα δεινά που υφίστανται οι εκμεταλλευόμενοι δεν είναι τίποτα περισσότερο από την εξόφληση του χρέους τους για το προπατορικό αμάρτημα και άλλες αμαρτίες που ο πάνσοφος θεός του επιβάλλει για τον εξαγνισμό μας. Ο χριστιανισμός κηρύσσει την υποταγή, τη δουλοπρέπεια, την αμορφωσιά, την περιφρόνηση του σώματος.

Στον 21^ο αιώνα, με την επιστήμη να έχει πραγματοποιήσει άλματα, χωρίς στο διάβα της, να χρειάστηκε ή να συνάντησε θεούς,  εμείς κατατρυχόμαστε από θεότητες, δαίμονες και κάθε λογής παραλογισμούς που μας σερβίρουν επιτήδειοι απατεώνες, από καφετζούδες, ξεματιάστρες, χαρτορίχτρες και αστρολόγους, μέχρι παπάδες. Σε κάθε βήμα μας, ελλοχεύει ο σκοταδισμός, η απάτη, η βλακεία της μεταφυσικής. Θύματα μιας συνεχούς και διατεταγμένης προσπάθειας εξαπάτησης, αποβλάκωσης, έκπτωσης από διανοητικές ικανότητες και λειτουργίες. Που διαμορφώνει άβουλα, αμαθή, μισόζωα και μισάνθρωπα όντα, θύματα των γελοιωδέστερων δοξασιών και προκαταλήψεων, αλλά και, κυρίως, πειθήνιους υπόδουλους στα κέρδη της αστικής τάξης και των εντολοδόχων της. Για να εντείνει τη σύγχυση του υποκειμένου, να αμβλύνει την ικανότητα αντίστασής του, με απώτερο σκοπό να αποδεχτεί τη μοίρα του εκμεταλλευόμενου.

Κι όμως. Αντί όλοι αυτοί να καταδιώκονται, όχι μόνο αφήνονται να αλωνίζουν, αλλά και πριμοδοτείται η ύπαρξή τους στη ζωή μας και καθαγιάζεται το έργο τους. Για το σύστημα η γνώση και ο ορθολογισμός είναι επικίνδυνα και εξ’ αυτού ανεπιθύμητα φαινόμενα. Θέτουν ερωτήματα κι ενδεχομένως να εξάγουν και απαντήσεις.

Έτσι, στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες,  οι προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες, ο σκοταδισμός και η κάθε λογής μεταφυσική ανοησία γίνονται χρόνο με το χρόνο όλο και πιο δελεαστικές και το τραγούδι των σειρήνων του παραλογισμού πιο εύηχο κι ελκυστικό. Κάθε φορά σε εποχές κρίσης, καθώς διακυβεύεται το παρόν και το μέλλον μας φαντάζει σκοτεινό, όταν αγωνιούμε για τη θέση μας στον κόσμο κι εμείς έχουμε απολέσει το σθένος να αγωνιστούμε, τότε τα φαντάσματα και οι προκαταλήψεις του παρελθόντος τείνουν να μας κατευθύνουν.

Κι η φλόγα του κεριού τρεμοπαίζει. Το λιγοστό φως της επιστήμης και του ορθολογισμού αχνοφέγγει. Πέφτει το σκοτάδι ενός νέου μεσαίωνα. Οι δαίμονες αρχίζουν να ξεσηκώνονται. Ίσως να μυρίσει και καμένη σάρκα. Λες κι η ανθρωπότητα παραδόθηκε να την εξαφανίσουν οι δυνάστες της.

ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΑΝΑΚΗΣ 

Πηγή: imerodromos.gr