Ο Roland Barthes και η μνημονιακή συνηγορία

Στα χρόνια της κρίσης, πολιτικές δυνάμεις και κόμματα ταλαντεύτηκαν και μετέβαλλαν θέσεις· κάποια περισσότερες από μια φορές. Ο ρευστός όμως ΄Ενδιάμεσος΄ πολιτικός χώρος – ο όρος ΄κεντροαριστερά΄ θεωρούνταν μέχρι πρότινος βάρος για αρκετούς από αυτούς – εμφάνισε αξιοσημείωτη σταθερότητα στις πολιτικές του επιλογές!

Μετά την ταχεία εξαέρωση του ΠΑΣΟΚ, τον χώρο αυτό – εκτός από τα κατάλοιπα του 'σοσιαλιστικού κινήματος' – συνέθεσαν πρόσωπα και ομάδες με διακηρυγμένη βούληση να συνδράμουν το τελευταίως μνημονιακό και ανέκαθεν διαπλεκόμενο σύστημα εξουσίας στην χώρα μας. Είχαν ωστόσο διαφορετικές ιστορικές αφετηρίες από τον πρώην κυβερνητικό αχταρμά ακροδεξιών καιροσκόπων, γκεμπελίσκων της ενημέρωσης και σιτεμένων νεοφιλελεύθερων, που κομπορρημονούσε με θρασύτητα για ανύπαρκτα 'success story' και ελεεινολογούσε τον ΣΥΡΙΖΑ ως τον, τότε, φορέα της ανατροπής. 

Για να μην εκτίθενται λοιπόν από την τριτοκοσμική πρακτική των "παλαιοκομματικών", οι παράγοντες του Ενδιάμεσου χώρου επέλεξαν να συμπλέουν μεν μαζί τους αλλά να τους στηρίζουν με μια πιο 'καθώς πρέπει' επιχειρηματολογία, η οποία συνοψίζονταν στην προβολή του εύλογου, του μέτρου, της κοινής λογικής κ.λπ.. Αντι-πολιτικοί Ποταμίσιοι και γυρολόγοι του πάλαι ποτέ εκσυγχρονισμού, κήρυτταν την σταθερότητα και καλούσαν τους φορείς της εναλλακτικής αναζήτησης και πρότασης, να συναινέσουν για να ενσωματωθούν στην καταστρέφουσα και καταρρέουσα συγκυβέρνηση ΝΔ-ΠΑΣΟΚ προς το κοινό καλό!

Αν και η ρητορική των "παλαιοκομματικών" μνημονιακών – οι οποίοι τελικά ηττήθηκαν στις εκλογές του Ιανουαρίου – υπήρξε αγοραία και εμπρηστική, διέθετε ωστόσο πρόδηλο συμφέρον, είχε κοινωνική και ταξική αναφορά, έστω και διαστρεβλωμένη. Ήταν τελικά πολιτική. 

Αντίθετα, οι παραινέσεις των 'καθώς πρέπει' του Ενδιάμεσου χώρου υπήρξαν και παραμένουν κενές περιεχομένου, υπονοούν μια δήθεν αποστασιοποίηση αλλά ενέχουν δολιότητα και έπαρση. Αποτελούν έναν βαθιά απο-πολιτικοποιημένο λόγο, τυπικό προϊόν της – κατά Roland Barthes – αστικής μυθολογίας.

Οι εξελίξεις των τελευταίων εβδομάδων, η σχετική 'αποΣαμαροποίηση' της Ν.Δ. και ο 'συνετισμός' του ΣΥ.ΡΙΖ.Α., οδήγησαν στην μετακίνηση των δυο αυτών κομμάτων εγγύτερα του Ενδιάμεσου χώρου. Η επιχειρηματολογία του οποίου φαίνεται τώρα να δικαιώνεται και να γίνεται πια αναγκαστικό επικοινωνιακό όχημα, έστω αυτοακυρωτικό, του πρώην δίπολου Δεξιά-Αριστερά. Γι' αυτό ακριβώς η εξέταση και η αποδόμηση των 5 βασικών στερεοτύπων αυτής της ρητορικής, με την αθέλητη συμβολή του Γάλλου διανοητή*, είναι ίσως επίκαιρη και χρήσιμη. 

1. Η ορθότητα της Μέσης Οδού

Σωστή δεν είναι η οδός που βρίσκεται στην μέση δυο άλλων που – υποθετικά – αποκλίνουν. Σωστή είναι η οδός που οδηγεί εκεί που βρίσκεται ο προορισμός μας. Και προφανώς, δεν θέλουμε όλοι να καταλήξουμε στον ίδιο προορισμό. Ακόμη όμως κι αν το θέλαμε, δικαιούμαστε να επιλέγουμε διαφορετικές διαδρομές, στο βαθμό που έχουμε διαφορετικές ανάγκες, επιθυμίες, προτεραιότητες... Αν οι εντολοδόχοι του μνημονίου επεδίωκαν μία ακόμη μείωση του κατώτατου μισθού κατά 150 ευρώ, οι εργαζόμενοι θα ήταν συνετοί αν αποδεχόντουσαν την 'μέση οδό' της περικοπής κατά 75 δηλαδή;

"Η αστική τάξη απορροφά εξακολουθητικά στην ιδεολογία της ολόκληρη μια ανθρωπότητα που δεν κατέχει σταθερή θέση, και που βιώνει τη θέση αυτή μονάχα με την φαντασία – δηλαδή με την πτώχευση της συνείδησης. Διαδίδοντας τις ιδέες της μ' έναν κατάλογο από ομαδικές εικόνες για μικροαστική χρήση, η αστική τάξη καθιερώνει τον απατηλό, αδιαφόριστο τάχα χαρακτήρα των κοινωνικών τάξεων...". R-B

2. Η ανάγκη για Σταθερότητα

Η έννοια της σταθερότητας σε ένα κοινωνικο-πολιτικό σύστημα δεν είναι αυταπόδεικτα θετική. Αποκτά περιεχόμενο μόνον σε σχέση με την στάση μας απέναντι στην λειτουργία του συγκεκριμένου συστήματος. Η σταθερότητα σημαίνεται κυρίως θετικά μόνον απέναντι στο αντίθετο της, στην αστάθεια δηλαδή, και πάλι βέβαια σε ορισμένο πλαίσιο, π.χ. στη ισορροπία του βαδιστή, στην κατάσταση του τραυματία κ.λπ.. Η σταθερότητα ωστόσο δυνατών ανέμων που επεκτείνουν την εξάπλωση μια φωτιάς δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί θετική! Ούτε η σταθερότητα του καθεστώτος apartheid ήταν ζητούμενη για τον λαό της Ν. Αφρικής, με εξαίρεση βέβαια την ρατσιστική μειοψηφία. Άλλωστε όπως μαθαίνουν οι μαθητές των τελευταίων τάξεων του δημοτικού, η εξέλιξη, τόσο η ιστορική όσο και φυσική, περνά αναγκαστικά μέσα από φάσεις αστάθειας.

"Η αποστασία του αστικού ονόματος δεν είναι λοιπόν ένα φαινόμενο απατηλό, τυχαίο, επουσιώδες, φυσικό, ασήμαντο – είναι η ίδια η αστική ιδεολογία, η κίνηση που μ' αυτήν η αστική τάξη μετατρέπει την πραγματικότητα του κόσμου σε εικόνα του κόσμου, την Ιστορία σε Φύση". R-B

3. Η αποτελεσματικότητα του Ρεαλισμού

Σύμφωνα με το Oxford Dictionaries, Ρεαλισμός είναι 'η στάση ή πρακτική της αποδοχής μιας κατάστασης όπως είναι, όντας προετοιμασμένος να την αντιμετωπίσεις αναλόγως'. Άλλη μια έννοια λοιπόν που προσδιορίζεται με σαφήνεια μόνον σε σχέση με κάποιες άλλες, την 'κατάσταση όπως είναι' δηλαδή, και το πόσο ΄προετοιμασμένος να την αντιμετωπίσεις' είσαι. Αν π.χ. επαγγελματικά αποδέχεσαι την κακομεταχείριση και τον εξευτελισμό από τον αφεντικό σου, μπορεί να είσαι ρεαλιστής, μπορεί και δούλος. Κι αν συνεργάζεσαι με τις δυνάμεις κατοχής της πατρίδας σου για να διαβιοίς καλύτερα, είσαι λιγότερο ρεαλιστής και περισσότερο δωσίλογος. Ο ρεαλισμός είναι μια ελαστική τελικά έννοια, που καλύπτει σημασίες από την προσαρμοστικότητα μέχρι την συναλλαγή και την ηττοπάθεια. Το 'εμπράγματο βίωμα' εκτός από την όποια πραγματικότητα, εμπεριέχει κι ένα υποκείμενο που την βιώνει σε ιστορικό και πολιτικό χρόνο.

"Όπως και η αστική ιδεολογία ορίζεται από την αποστασία του αστικού ονόματος, έτσι και ο μύθος συγκροτείται από την φθορά της ιστορικής ιδιότητας των πραγμάτων: τα πράγματα χάνουν μέσα στον μύθο την ανάμνηση της κατασκευής τους... Πραγματοποιείται εδώ μια ταχυδακτυλουργία που αναστρέφει το πραγματικό, το αδειάζει από ιστορία και το γεμίζει με φύση, που αφαιρεί από τα πράγματα το ανθρώπινο νόημα τους, και τα κάνει έτσι να σημειοδοτούν μιαν ανθρώπινη ασημαντότητα". R-B

4. Η αξία της Συναίνεσης

Πρόκειται για μια παραλλαγή του μύθου της Μέσης Οδού. 

Εδώ όμως αντί για την ψευδο-εκλογίκευση μιας ασφαλούς διαδρομής, έχουμε την πίεση μιας κοινωνικής επιταγής! Γιατί να διαφωνούμε αφού μπορούμε να συμφωνήσουμε; Η επίκληση αυτής της αξίας γίνεται με την συστηματική αποσιώπηση του ίδιου του περιεχομένου της συναίνεσης. Και πως αλλιώς, αφού συνήθης επιθυμία είναι να αμπαλαριστεί και να συγκαλυφθεί ένα ελάχιστα ελκυστικό προϊόν. Με στόχο η συμμετοχή πολλών πωλητών να απαλλάξει από την ευθύνη τον σκάρτο προμηθευτή. Αν αποδεχθούμε όλοι τα περιττώματα, ίσως στο τέλος πάψουν να βρωμάνε...

"Ο μύθος δεν αρνιέται τα πράγματα· ρόλος του είναι αντίθετα, να μιλάει για τα πράγματα· απλώς τα εξαγνίζει, τα αθωώνει, τα θεμελιώνει μέσα στην φύση και στην αιωνιότητα, τους δίνει μια σαφήνεια, που είναι όχι η σαφήνεια της εξήγησης, αλλά της διαπίστωσης... Περνώντας από την ιστορία στη φύση, ο μύθος εξοικονομεί κάτι: καταργεί το περίπλοκο των ανθρωπίνων πράξεων, τους δίνει την απλότητα των ουσιών, καταλύει κάθε διαλεκτική, κάθε αναδρομή πέρα από το άμεσα ορατό, οργανώνει έναν κόσμο χωρίς αντιφάσεις, αφού θα είναι δίχως βάθος, έναν κόσμο απροκάλυπτο, θεμελιώνει μια πετυχημένη σαφήνεια: τα πράγματα φαίνονται να σημειοδοτούν από μόνα τους". R-B

5. Ο Κοινός Νους

Το τελευταίο από τα τεχνάσματα μιας παλιομοδίτικης αστικής μυθοπλασίας που προσφάτως επέστρεψε στην πιάτσα. Ταυτοχρόνως το πιο φτωχό, κενό και επηρμένο. Η επίκληση στον κοινό νου / κοινή λογική είναι όντως 'κοινή' αλλά καθόλου λογική. Γίνεται από κάποιους που ανάγουν τον δικό τους κοινό νου σε Μέτρο, το οποίο εμπεριέχει και ακινητοποιεί την αντίληψη και τα κριτήρια αξιολόγησης όλων των άλλων. Μια τέτοια συμπεριφορά θα ήταν αντικοινωνική και αμετροεπής ακόμη κι αν την υιοθετούσαν διανοητές κύρους. Όταν έτσι αποφαίνονται οι ρήτορες του συρμού, τότε αυτός ο αστικός αφορισμός φαντάζει απλά κωμικός.

"Κλασσική του μορφή είναι το απόφθεγμα. Η διαπίστωση εδώ δεν απευθύνεται σ' έναν κόσμο που φτιάχνεται· πρέπει να καλύπτει έναν κόσμο ήδη φτιαγμένο, να συγκαλύπτει τα ίχνη της παραγωγής αυτής κάτω από μια αιώνια μαρτυρία: είναι μια αντιεξήγηση, το ευγενές ισοδύναμο της ταυτολογίας, του προστακτικού εκείνου "διότι", που οι αμαθείς γονείς κρεμάνε πάνω από τα κεφάλια των παιδιών τους. Θεμέλιο της αστικής διαπίστωσης είναι ο 'υγιής νους', δηλαδή μια αλήθεια που σταματάει με αυθαίρετη εντολή εκείνου που μιλάει". R-B

Τελειώνοντας, αν η δημόσια διακίνηση όλων των παραπάνω στερεοτύπων περιορίζονταν, όπως στο παρελθόν, στον λόγο μεμονωμένων προσώπων (μεγαλοδημοσιογράφων, κρατικοδίαιτων επιχειρηματιών, wannabe πολιτικών) θα μπορούσε να θεωρηθεί σύμπτωμα κατά κυριολεξία α-νοησίας, ή λαϊκιστί βροντώδους μπουρδολογίας. Ατυχώς όμως η ρητορική αυτή ήδη υιοθετείται προεκλογικά από σημαντικό αριθμό κομματικών στελεχών (δεξιά και αριστερά), ενώ μετεκλογικά αναμένεται να κυριαρχήσει και να αποτελέσει τον κορμό της επιχειρηματολογίας της όποιας κυβερνητικής συνεργασίας.  

Επειδή λοιπόν η αστική αυτή μυθολογία εντάσσεται πια σε μια ευρύτερη κι επίμονη προσπάθεια για συνηγορία και προώθηση αντικοινωνικών και ατελέσφορων μέτρων που αφορούν άμεσα την ζωή μας, καταλληλότερος ίσως τίτλος γι' αυτό το σχόλιο θα ήταν: ΜΙΚΡΟ ΛΕΞΙΚΟ ΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΑΠΑΤΕΩΝΕΣ.

* Τα αποσπάσματα μέσα σε διπλά εισαγωγικά " " που ακολουθούνται από R-B, προέρχονται από το δοκίμιο του Roland Barthes 'Ο Μύθος σήμερα', Μυθολογίες - Μάθημα, εκδ. Ράππα 1979.

Του Μέτοικου

Πηγή: thepressproject.gr