Οι Μακεδόνες του Αρχοντικού Πέλλας: Η αλήθεια των πραγμάτων

Δρ. Χρυσοστόμου Αναστασία - Δρ. Χρυσοστόμου Παύλος,

Ο αρχαίος οικισμός του Αρχοντικού Πέλλας με τη μορφή Τούμπας-Τράπεζας, που κατοικείται από την Αρχαιότερη Νεολιθική Περίοδο έως και τα υστεροβυζαντινά χρόνια, βρισκόταν κοντά στην Πέλλα και το μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, σε απόσταση 10 χλμ. δυτικά του Αξιού. Υπήρξε «κεντρικός τόπος», ο οποίος κυριάρχησε εξαιτίας των οικονομικών και των φυσικών του πλεονεκτημάτων, καθώς τα αγαθά και οι υπηρεσίες του ήταν απαραίτητα για τον πληθυσμό της ευρύτερης περιοχής. Πρώιμα απέκτησε το χαρακτήρα πόλης με την έννοια του αστικού κέντρου, αποτελώντας κατά τα αρχαϊκά χρόνια στρατηγική θέση για τον έλεγχο των κύριων οδικών αρτηριών της Κάτω Μακεδονίας και ορμητήριο της επέκτασης των Μακεδόνων με επικεφαλής τη δυναστεία των Τημενιδών. Εξαιτίας αυτής της προνομιακής του θέσης διαδραμάτισε επίσης σπουδαίο  ρόλο, τόσο στο εισαγωγικό και στο εξαγωγικό εμπόριο, όσο και στις πολιτιστικές ανταλλαγές ανάμεσα στο Αιγαίο, τη μακεδονική ενδοχώρα και τα Βαλκάνια. Πρόκειται ενδεχομένως για την Τύρισσα, οικισμό με τα πολλά τυριά από τα αντίστοιχα κοπάδια ζώων -στη Βοττιαία, τη χώρα των βουκόλων (των βοσκών μεγάλων ζώων)-, που αναφέρεται ως πόλη ανάμεσα στην Κύρρο και την Πέλλα [Plinius, Historia Naturalis, 34: «intus Aloritae, Vallaei, Phylacaei, Kyrrestae, Tyrissaei (Thyresei, cod. Leid.), Pella colonia». Κλαύδιος Πτολεμαίος, ΙΙΙ, 12, 36: «Ἠμαθίας (πόλεις) Εὐρωπός, Τύρισσα, Σκύδρα, Μίεζα, Κύρρος, Ἰδομένη, Γορδυνία, Ἒδεσσα, Βέροια, Αἰγαία, Πέλλα»].

Το δυτικό νεκροταφείο του οικισμού, που αποδείχθηκε ότι είναι το μεγαλύτερο και το σημαντικότερο από τα υπόλοιπα, βρίσκεται σε απόσταση 1 χλμ. από αυτόν, καταλαμβάνοντας έκταση 200 περίπου στρεμμάτων, τόσο στο «Λόφο 69», όσο και στις ανατολικές υπώρειες του δυτικότερου, ψηλότερου λόφου. Οι ταφές που ερευνήθηκαν στην περίοδο 2000-2010 σε έκταση έντεκα στρεμμάτων περίπου (5% περίπου του νεκροταφείου), σε έξι όμορα αγροτεμάχια, ανέρχονται στις 1001 και χρονολογούνται από την ύστερη εποχή του σιδήρου  (β΄ μισό του 7^ου αι. π.Χ.) έως και το 279 π.Χ., έτος εισβολής των Γαλατών στη Μακεδονία. Από αυτές οι 260 είναι της ύστερης εποχής του σιδήρου (β΄ μισό του 7^ουαι.-580 π.Χ.), οι 474 των αρχαϊκών χρόνων (580-480 π.Χ.), οι 261 των κλασικών και των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων (480-279 π.Χ.), ενώ άλλες 6 θεωρούνται αδιάγνωστες. Οι νεκροί συνήθως ενταφιάζονται σε ύπτια θέση (οι γυναίκες με την κεφαλή στα ανατολικά, στα βόρεια ή στα νότια, ποτέ στα δυτικά, ενώ οι άνδρες με την κεφαλή στα δυτικά, στα βόρεια ή στα νότια, ποτέ στα ανατολικά) σε ξύλινες σαρκοφάγους, τοποθετημένες σε λακκοειδείς τάφους, ενώ οι καύσεις είναι περιορισμένες. Το μέγεθος των τάφων αποτελεί συνάρτηση του ρόλου, του πλούτου και της ηλικίας του κατόχου τους. Σημαντικός αριθμός έχει μνημειακές διαστάσεις με αναβαθμούς στη μια μακριά πλευρά για τη διευκόλυνση της κατάβασης της σαρκοφάγου στο δάπεδο του τάφου. Σε αρκετούς μνημειακούς τάφους το δάπεδό τους είναι στρωμένο με κροκάλες και η σαρκοφάγος προστατεύεται με φράγμα λίθων και κροκαλών. Ο προσανατολισμός, τα κτερίσματα και τα σκελετικά κατάλοιπα  επέτρεψαν να προχωρήσουμε σε ανθρωπολογικά συμπεράσματα ως προς το φύλο, τη σωματική διάπλαση (ψηλός και εύρωστος πληθυσμός), την ηλικία και την παθολογία των νεκρών. Η πολυάριθμη κτέριση συναντάται τόσο στις ταφές των ενήλικων ατόμων, όσο και σε αυτές των ατόμων νεαρής ηλικίας, που συνοδεύονταν με κτερίσματα, τα οποία συμβόλιζαν την ιδεώδη κοινωνική τους ταυτότητα. H ποικιλία, η ποιότητα και ο πλούτος των κτερισμάτων, που δεν διαφοροποιούνται ανάμεσα στις ανδρικές και στις γυναικείες ταφές, αποδεικνύουν την ύπαρξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης, αλλά και τη σημασία που απέδιδε η κοινότητα στην πράξη της ταφής, αποσύροντας μεγάλο αριθμό αντικείμενων εξειδικευμένης παραγωγής και αξίας στους τάφους.

Στη βάση της δυτικής πλαγιάς του «Λόφου 69» του οργανωμένου ήδη από την ύστερη εποχή του σιδήρου (β΄ μισό του 7^ου αι. π.Χ.) νεκροταφείου διαπιστώθηκαν δύο πλατείς δρόμοι που διασταυρώνονται χιαστί, διαχωρίζοντάς το σε τέσσερις τομείς, όπου οι κάτοικοι του οικισμού ενταφιάζονταν κατά οικογένειες, πατριές και γένη. Η πλειονότητα των συστάδων περιέχει ταφές, που καλύπτουν όλες τις εποχές χρήσης του νεκροταφείου. Στα βόρεια της διασταύρωσης των δρόμων, όπου βρισκόταν σε θέση επιφανή ο τομέας Ι, ερευνήθηκαν οικογενειακές συστάδες τάφων, που ανήκαν στo σημαντικότερο ηγετικό γένος του Αρχοντικού. Ο κοινωνικός διαχωρισμός της ηγετικής τάξης απέκτησε χωροταξική διάσταση με την οποία υποδηλώνεται η επιθυμία συγκεκριμένων οικογενειών να διακρίνουν τη θέση τους στο χώρο από εκείνη των υπόλοιπων. Τάφοι άλλων γενών ήρθαν στο φως στους υπόλοιπους τομείς του νεκροταφείου, που ορίζονται από τους παραπάνω δρόμους (νότιος τομέας ΙΙ, δυτικός τομέας ΙΙΙ και ανατολικός τομέας ΙV).

Τα σύνολα των χρυσών και σπάνια αργυρών επίχρυσων ελασμάτων των αρχαϊκών χρόνων, που βρέθηκαν στο δυτικό νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας, είναι πολυάριθμα και εντυπωσιακά. Ειδικότερα τα ελάσματα προσώπου (διαδήματα, εποφθάλμια, επιστόμια και προσωπεία-μάσκες) διακοσμούνται με φυτικά και γεωμετρικά θέματα, ζώα και αστρικά σύμβολα. Οι συνθέσεις αποδίδουν με αφαιρετικό τρόπο εικόνες από έναν ιδεατό, παραδείσιο κόσμο όπου ο νεκρός θα βρει αιώνια γαλήνη και ανάπαυση. Η παρουσία τους υποδηλώνει το θρίαμβο της φύσης πάνω στο θάνατο με την αναγέννηση της ζωής,  την παρήγορη ελπίδα για την αθανασία της ανθρώπινης ύπαρξης, μια βαθύτερη φιλοσοφία, που αναφέρεται στη σχέση της ζωής του ανθρώπου με τη γονιμότητα της φύσης, τη γέννηση, την ακμή και το θάνατο, το μαρασμό και την αναγέννησή της.

Οι χρυσές μάσκες, που προέρχονται από ανδρικές και γυναικείες ταφές της 4^ης κατηγορίας, ανέρχονται στις εφτά. Πρόκειται για τρεις γυναικείες ( Τ 198, Τ 262 και Τ 458) και τέσσερις ανδρικές (Τ 145, Τ 279, Τ 280 και Τ 692), ενώ μια ακόμα θα υπήρχε στο συλημένο τάφο του πολεμιστή Τ 258Α. Άλλα δύο ορθογώνια ελάσματα, ένα αργυρό επίχρυσο στην πάνω πλευρά (Τ 505) και ένα χρυσό (Τ 131) είχαν χρησιμοποιηθεί αντί για μάσκες για να καλύψουν το πρόσωπο του νεκρού.

Οι πολεμιστές και οι δέσποινες με τα χρυσά ελάσματα προσώπου, όπως πιστοποιείται από το πλήθος, την ποιότητα και το συμβολισμό των κοσμημάτων τους, καθώς και των άλλων ελασμάτων και των κτερισμάτων τους υπήρξαν πρόσωπα υψηλού κύρους με ξεχωριστό ρόλο και θέση στην κοινωνία του Αρχοντικού, μέλη ισχυρών γενών της τοπικής αριστοκρατίας, κάτοχοι ιερατικών ή άλλων αξιωμάτων, και κατά συνέπεια φορείς πολιτισμικών και ιδεολογικών στοιχείων.

Τα ελάσματα του Αρχοντικού, που είναι ειδικά κατασκευασμένα για ταφική χρήση,  συναντώνται στους πολεμιστές και στις δέσποινες της τρίτης και της τέταρτης κατηγορίας. Ο μεγάλος αριθμός τους, η ποικιλομορφία τους, ο πλούτος και η ποιότητα της έκτυπης (έκκρουστης) κυρίως διακόσμησής τους  μαρτυρούν μια μακρόχρονη διακριτή εργαστηριακή δραστηριότητα στο χώρο αυτό. Τα μοτίβα στην πλειονότητά τους διαφέρουν από τις αντίστοιχες γνωστές ομάδες του Τρεμπένιστε-Αχρίδας, της Σίνδου, της Αιανής και των Αιγών. Από τις τεχνοτροπικές ιδιαιτερότητες και τη θεματολογία των ελασμάτων συνάγεται ότι η πλειονότητα των τεχνιτών-χρυσοχόων ήταν ντόπιοι, που μαθήτευσαν σε εργαστήρια του βορειοελλαδικού χώρου, δεκτικοί σε επιρροές από τα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της Ιωνίας, της Κορίνθου, της Κάτω Ιταλίας κτλ., περιοχές με τις οποίες οι Μακεδόνες είχαν στενές εμπορικές σχέσεις, όπως συνάγεται και από το πλήθος των πήλινων αγγείων, πήλινων και φαγεντιανών ειδωλίων και πλαστικών αγγείων, που προέρχονται κυρίως από την Ιωνία, την Αθήνα και την Κόρινθο. Οι ντόπιοι τεχνίτες υιοθετούσαν κοινούς τύπους  και μοτίβα, η απόδοση των οποίων υπήρξε ανάλογη με το βαθμό αφομοίωσης των καλλιτεχνικών ρευμάτων και σε συνδυασμό με τις τοπικές ιδιομορφίες και καλλιτεχνικές παραδόσεις. Άλλωστε, η Μακεδονία υπήρξε περιφερειακό κέντρο, όπου δρούσαν κατά τα αρχαϊκά χρόνια και ξένοι τεχνίτες-χρυσοχόοι, όπως συνέβαινε και με άλλους περιοδεύοντες τεχνίτες (κεραμείς, κοροπλάστες, τορευτές, χαλκείς-σιδηρουργοί, οπλουργοί κτλ.).

Σύμφωνα με τα έθιμα των Μακεδόνων, ο νεκρός θάβεται με τα προσωπικά του κοσμήματα και αντικείμενα, όσο πολύτιμα και αν είναι, αλλά και με άλλα κτερίσματα που αποτελούν σύμβολα κύρους-υπεροχής (symbols of excellence), που παραπέμπουν σε δοξασίες για την ύπαρξη μιας άλλης μετά θάνατον ζωής ως ανταμοιβή των δίκαιων και των μυστών. Οι ταφές σε μνημειακούς λακκοειδείς τάφους με πλούσια κτερίσματα ως μαρτύρια αριστείας των πολεμιστών της  αριστοκρατίας χαρακτηρίζονται ως ηρωϊκές, με τις οποίες ο  νεκρός που σκοτώθηκε στον πόλεμο («εν προμάχοισι πεσών»), πολλές φορές νέος, «διεκδικούσε» τη φήμη «ανδρός έξοχ’ αρίστου». Η πλούσια κτέριση είναι ανάλογη της σημαίνουσας θέσης του νεκρού (λόγω πλούτου, εξουσίας, αλκής, αρετής κτλ.) και της απειλής, που δέχεται η κοινωνική ομάδα από την απώλειά του. Η έμφαση στις ταφές με ηρωικό χαρακτήρα αντανακλά πραγματικούς ανταγωνισμούς για δύναμη και κυριαρχία στην πορεία κατοχύρωσης εδαφικών κτήσεων και συγκρότησης εσωτερικών κοινωνικών δομών. Τα όπλα (κράνη, ασπίδες, ξίφη, μάχαιρες και μαχαίρια), τα κοσμήματα, τα χρυσά και αργυρά ελάσματα και τα υπόλοιπα κτερίσματα (πήλινα, γυάλινα, φαγεντιανά, χάλκινα, αργυρά αγγεία και σκεύη, πήλινα και φαγεντιανά πλαστικά αγγεία και ειδώλια, σιδερένια ομοιώματα αγροτικών αμαξών, καθισμάτων, μαχαιριών, κρατευτών και οβελών, ειδικά κατασκευασμένων για ταφική χρήση) συνιστούν τεκμήρια υψηλού βιοτικού επιπέδου και προσωπικού-κοινωνικού κύρους, υπογραμμίζοντας τον πλούτο και τον ηγετικό ρόλο ορισμένων οικογενειών, που έχοντας προνομιακή πρόσβαση στην πολιτική εξουσία, ήλεγχαν και ρύθμιζαν την ανταλλαγή των αγαθών στην επικράτειά τους, αλλά και ευρύτερα, εξασκώντας ένας είδος οικονομικής εξουσίας ικανής να αποδώσει πλούσια αγαθά πολιτισμού. Η διακίνηση των προϊόντων από ξένους εμπόρους και η απόκτηση με δώρα της εύνοιας του τοπικού βασιλιά ή του ηγεμόνα και των αριστοκρατών, αποτελούσαν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την προώθησης των εμπορικών σχέσεων. Οι εξέχουσες αυτές οικογένειες, που μοιράζονταν την πολιτική εξουσία, συνδέονταν μεταξύ τους με δεσμούς συγγένειας και αγχιστείας μέσω επιγαμιών. Ο συνδυασμός της πολιτικής και της θρησκευτικής αρχής στο πρόσωπο των ηγετών και των συζύγων τους έχει επισημανθεί και φαίνεται να ισχύει ευρύτατα στην αρχαιότητα από τα βασιλικά και αριστοκρατικά πολιτεύματα μέχρι τη δημοκρατική Αθήνα. Η ηρωική κοσμοαντίληψη χαρακτηρίζει τις αρχηγικές κοινωνικές ομάδες ή τοπαρχίες. Ο θεσμός της βασιλείας και η άσκηση της εξουσίας από τις αριστοκρατικές οικογένειες, που συγκροτούσαν το κύριο στρατιωτικό σώμα και που επιθυμούσαν διακαώς την προβολή τους, την αύξηση του γοήτρου και της δύναμής τους, χαρακτηρίζουν κατά τα αρχαϊκά χρόνια τον τρόπο διακυβέρνησης, τόσο των Μακεδόνων, όσο και των γειτονικών φύλων (Θεσσαλών, Ηπειρωτών, Ιλλυριών, Παιόνων, Θρακών κτλ.).

Όπως έχει επισημανθεί, η γεωγραφική και χρονική εξάπλωση των επιστομίων, των μασκών και των άλλων ελασμάτων αποκαλύπτει από μια άλλη οπτική γωνία την προαιώνια αγωνία του ανθρώπου για τη φθορά και τη βαθιά πίστη του στην ύπαρξη μιας άλλης μετά θάνατο ζωής. Τα επιστόμια δεν μπορεί να είχαν διαφορετικό προορισμό από αυτόν, που είχαν οι μάσκες και τα ελάσματα που κάλυπταν τα μάτια. Οι μάσκες, τα επιστόμια, τα εποφθάλμια και τα άλλα ελάσματα για την κάλυψη των χεριών, των υποδημάτων κτλ., αποτελούν μια  προσπάθεια διαφύλαξης από την αποσύνθεση. Το έθιμο συσχετίζεται με την πίστη στην προστατευτική δύναμη του χρυσού, που λόγω της αφθαρσίας του είχε από πολύ νωρίς συνδεθεί με την έννοια της αθανασίας και της αιωνιότητας. Οι παραστάσεις μυθικών όντων (σφιγγών, γοργόνειου),  δελφινιών, άγριων ζώων, πουλιών, δένδρων, φυτικών και γεωμετρικών μοτίβων, καθώς και αστρικών συμβόλων, που διακοσμούν τα χρυσά ελάσματα περιέχουν κοσμολογικό περιεχόμενο, θρησκευτικό συμβολισμό και μεταθανάτιες αντιλήψεις. Υποδηλώνουν τη γονιμότητα και την ακμή της φύσης, το μαρασμό και το θάνατό της, αλλά και την αναγέννησή της. Συμπυκνώνουν δηλαδή την ιδέα του περάσματος της ψυχής του νεκρού από την παρούσα ζωή στην Άλλη Ζωή.

Από τα αστρικά σύμβολα ξεχωρίζει το άστρο Ήλιος, που  στον ιδρυτικό μύθο της μακεδονικής δυναστείας των Τημενιδών συνδυάζεται με τη Γη. Το φως του αποτελεί το σύμβολο της βασιλικής εξουσίας, που με την εξυπνάδα του απέκτησε ο Περδίκκας, αντλώντας το τρεις φορές από το έδαφος που φώτιζε ο ΄Ηλιος (Ηρόδοτος, 8.137-139). Αυτό το ηλιακό σύμβολο θα του χαρίσει τελικά τη γη της Μακεδονίας και την αρχή (βασιλεία) με την ίδρυση της δυναστείας των Τημενιδών. Με την απεικόνιση των αστρικών συμβόλων στα χρυσά ελάσματα τονιζόταν όχι μόνο η ιδιαίτερη πολιτική και θρησκευτική σημασία τους για τους Μακεδόνες, αλλά και η εξέχουσα κοινωνική θέση του νεκρού. Η χρήση των αστρικών συμβόλων στην αρχαία ελληνική τέχνη, που είναι σχετικά διαδεδομένη, συνδέεται με παλαιότερες λατρείες, που εν μέρει συγχωνεύτηκαν ή υποχώρησαν με το ελληνικό δωδεκάθεο. Στη Μακεδονία λόγω της συντηρητικής κοινωνίας της και της ύπαρξης ανάλογων λατρειών στις γειτονικές περιοχές (Παιονία και Θράκη) διατηρήθηκαν πιο έντονες αυτές οι λατρείες, που ενισχύθηκαν μετά την εκστρατεία στην Ανατολή, σε μια εποχή που ήδη σε φιλοσοφικά και θεολογικά έργα έχουν εκφραστεί απόψεις για τη λατρεία του Ήλιου και των αστεριών. Η σύνδεση του άστρου με την αποθέωση, δηλαδή την εξύψωση των θνητών στη σφαίρα των αθανάτων, το καθιστούσε κατάλληλο θέμα στη διακόσμηση των χρυσών ελασμάτων.

Η πολυτέλεια των χρυσών και αργυρών επίχρυσων ελασμάτων προσώπου αποτελούσαν ένδειξη γοήτρου των ανώτερων κοινωνικών τάξεων μιας κοινωνίας, που διαχειριζόταν και  επεξεργαζόταν το χρυσό. Εφόσον τα τμήματα του πληθυσμού που συμμετείχαν σε αυτήν τη διαδικασία αυξήθηκαν, προέκυψε και η αύξηση της ευμάρειας και της κοινωνικής τους ισχύος, και δημιουργήθηκαν οι συνθήκες σαφέστερης κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Απώτερος στόχος της κατασκευής τέτοιων ελασμάτων ήταν η υποβολή στα μέλη της κοινότητας αισθημάτων σεβασμού και υποταγής στην τοπική αριστοκρατία και κατ’ επέκταση στην προσπάθεια παγίωσης του θεσμού της κληρονομικής βασιλείας και την εδραίωση της θέσης των διαδόχων της. Ο προπαγανδιστικός σκοπός της ηρωοποίησης-αποθέωσης των βασιλέων-ηγεμόνων και της  αριστοκρατίας επιδιώχθηκε εκτός των άλλων με τη θρησκευτική, την τελετουργική και τη συμβολική εικονογραφία των ελασμάτων αυτών (ως φορέων της ιδεολογίας απέναντι στο θάνατο), που αναπτύσσονται πάνω σε περιορισμένη επιφάνεια. Τα θέματα αυτά αναμορφώνονταν και προσαρμόζονταν κάθε φορά με τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής και τις απαιτήσεις των παραγγελιοδόχων. Οι τεχνίτες-χρυσοχόοι με τα θέματα αυτά ενίσχυαν την αίγλη συγκεκριμένων προσώπων και θεσμών.

Οι παλαιότερες γνωστές μάσκες των αρχαϊκών χρόνων, όπως και τα υποκατάστατά τους με εποφθάλμια και επιστόμια, προέρχονται από το Αρχοντικό. Χρονολογούνται δηλαδή στην περίοδο 560-40 π.Χ. και προηγούνται των άλλων που έχουν βρεθεί στην περιοχή βόρεια της λίμνης Λυχνιδού, στη Σίνδο και αλλού (μετά το 540 π.Χ.). Κατά συνέπεια, όπως έχει ήδη υποστηριχθεί από την έρευνα, το έθιμο της χρυσής νεκρικής μάσκας ξεκίνησε σε μακεδονικό έδαφος και η υιοθέτησή της αποτελεί μέρος μιας προσπάθειας των Μακεδόνων, προκειμένου να συνδεθούν με το προδωρικό παρελθόν της Αργολίδας, που ενίσχυε και τον ισχυρισμό της καταγωγής των Τημενιδών από τους Δωριείς της περιοχής αυτής. Αυτή η προσπάθεια εξυπηρέτησε πολλαπλά τη μακεδονική δυναστεία, επέτρεψε να μονοπωλούν το δικαίωμα στο μακεδονικό θρόνο μόνο οι καταγόμενοι από τον Ηρακλή Τημενίδες, τονίζοντας  με κάθε μέσο τις συγγενικές σχέσεις με τον ισχυρό δωρικό κόσμο της Πελοποννήσου, αλλά και την ελληνική καταγωγή τους από τον Ηρακλή και επιβάλλοντας την υπεροχή και την ισχύ τους όχι μόνο στους Μακεδόνες, αλλά  και στις ανεξάρτητες αποικιακές ελληνικές πόλεις της περιοχής. Με τη διαδικασία της διάχυσης το έθιμο αυτό (της χρήσης της μάσκας και των άλλων χρυσών ελασμάτων) υιοθετήθηκε ως αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης και από άλλες γειτονικές συγγενικές ή βαρβαρικές φυλές και πληθυσμούς στα ανατολικά του Αξιού, καθώς και στα δυτικά και στα βόρεια του μακεδονικού βασιλείου.  Υπήρξε το αποτέλεσμα της προσπάθειας των διαφόρων γειτονικών τοπικών αριστοκρατιών να χειραγωγήσουν τα δίκτυα ανταλλαγών προς όφελός τους, και, αποκτώντας το δικό τους «διεθνές πνεύμα», να υιοθετήσουν τα σύμβολα κύρους που χρησιμοποιούσαν ήδη οι Μακεδόνες.

Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (2.99.3-6: τὴν δὲ παρὰ θάλασσαν νῦν Μακεδονίαν Ἀλέξανδρος ὁ Περδίκκου πατὴρ καὶ οἱ πρόγονοι αὐτοῦ, Τημενίδαι τὸ ἀρχαῖον ὄντες ἐξ Ἄργους, πρῶτοι ἐκτήσαντο καὶ ἐβασίλευσαν ἀναστήσαντες μάχῃ ἐκ μὲν Πιερίας Πίερας, οἱ ὕστερον ὑπὸ τὸ Παγγαῖον πέραν Στρυμόνος ᾤκησαν Φάγρητα καὶ ἄλλα χωρία (καὶ  ἔτι καὶ νῦν Πιερικός κόλπος καλεῖται ἡ ὑπὸ τῷ Παγγαίῳ πρὸς θάλασσαν γῆ), ἐκ δὲ τῆς Βοττίας καλουμένης Βοττιαίους, οἳ νῦν ὅμοροι  Χαλκιδέων οἰκοῦσιν΄  τῆς δὲ Παιονίας παρὰ τὸν Ἀξιὸν ποταμὸν στενὴν τινα καθήκουσαν ἄνωθεν μέχρι Πέλλης καὶ θαλάσσης ἐκτήσαντο, καὶ πέραν τοῦ Ἀξιοῦ μέχρι Στρυμόνος ἐξελάσαντες νέμονται. ἀνέστησαν δὲ καὶ ἐκ τῆς νῦν Ἐορδίας καλουμένης Ἐορδούς ᾧν οἱ μὲν πολλοί ἐφθάρησαν, βραχύ δὲ τι αὐτῶν περί Φύσκαν κατῴκηται, καὶ ἐξ Ἀλμωπίας Άλμωπας. ἐκράτησαν δὲ καὶ τῶν ἄλλων ἐθνῶν οἱ Μακεδόνες οὗτοι, ἃ καὶ νῦν ἔτι ἔχουσι, τὸν δὲ Ἀνθεμοῦντα καὶ Γρηστωνίαν καὶ Βισαλτίαν καὶ Μακεδόνων αὐτῶν πολλήν. τὸ δε ξύμπαν Μακεδονία καλεῖται, ….), οι Μακεδόνες κατέλαβαν σταδιακά την «παρὰ θάλασσαν Μακεδονίαν». Πρώτα την Πιερία, αφού νίκησαν και ανάγκασαν τους Πίερες να μετακινηθούν (ἀναστήσαντες μάχῃ) και στη συνέχεια τη Βοττιαία, εκδιώκοντας (ἐξελάσαντες) τους Βοττιαίους. Στη συνέχεια εκδίωξαν  (ἐξελάσαντες) τους Παίονες από το κάτω τμήμα της Παιονίας, που βρισκόταν στα δυτικά του Αξιού έως την Πέλλα και τη θάλασσα. Σε ένα επόμενο στάδιο αποδεκάτισαν τους Εορδαίους και τους ανάγκασαν να μετακινηθούν (ἀνέστησαν) από την Εορδαία, ενώ στη συνέχεια ανάγκασαν τους  Άλμωπες να μετακινηθούν (ἀνέστησαν)  από την Αλμωπία.

H εκδίωξη των Εορδαίων είχε γίνει ήδη μετά στις αρχές του 6^ου αι. π.Χ., δηλαδή στα χρόνια της βασιλείας του Αερόπου. Αυτό συνάγεται από την πρόσφατη ανασκαφική έρευνα από τον Πανίκο Χρυσοστόμου του μεγάλου νεκροταφείου των τύμβων, του σημαντικότερου των Εορδαίων, στον Άγιο Παντελεήμονα Αμυνταίου Φλώρινας (βόρειο τμήμα της Εορδαίας), που σταμάτησε τη λειτουργία του μετά τις αρχές του 6^ου αι. π.Χ. Τα κτερίσματα των κιβωτιόσχημων τάφων των τύμβων χρονολογούνται στην εποχή του σιδήρου, ενώ μόνο στο σημαντικότερο από τους μνημειακούς κιβωτιόσχημους τάφους του μεγαλύτερου τύμβου βρέθηκαν μια ελεφαντοστέινη οκτώσχημη πόρπη και ένα γκρίζο εξάλειπτρο των αρχών του 6^ου αι. π.Χ. Οι περισσότεροι από τους Εορδαίους «ὲφθάρησαν», ενώ όσοι γλίτωσαν εγκαταστάθηκαν στα ανατολικά του Αξιού, στη Φύσκα, Φύσκο ή Φίσκαι (Θουκυδίδης, 2.99.5). Αν η εκδίωξη των Εορδαίων έγινε μετά τις αρχές του 6^ου αι. π.Χ., τότε η εκδίωξη των Παιόνων από την περιοχή που βρίσκεται στα δυτικά του Αξιού έως την Πέλλα και τη θάλασσα, τοποθετείται πριν από αυτό το χρονολογικό όριο. Άλλωστε, ο Θουκυδίδης τοποθετεί το γεγονός αυτό πριν από την εκδίωξη των Εορδαίων και των Αλμώπων.

Η επέκταση των Μακεδόνων και η κατάληψη της Βοττιαίας τοποθετείται από την πλειονότητα των ερευνητών σε ένα πρώιμο στάδιο, από το τέλος του 8^ου έως γύρω στο 600 π.Χ. (Robinson, Edson, Hammond, Βοκοτοπούλου, Τιβέριος, Αδάμ-Βελένη, Τσιγαρίδα, Μάλλιος, Mari, Zahrnt και άλλοι). Η διατυπωθείσα άποψη από ελάχιστους ερευνητές (Edsοn, Hammond, Hatzopoulos και Κοτταρίδη), ότι ο Αμύντας Α΄ ή ο γιός του Αλέξανδρος Α΄ ήταν αυτοί που επέκτειναν το βασίλειο έως το Πάικο και τον Αξιό μετά την αποχώρηση των Περσών (479 π.Χ.) δεν μπορεί να ισχύει, καθώς τα αρχαιολογικά δεδομένα του δυτικού νεκροταφείου του Αρχοντικού, οικισμού που βρίσκεται κοντά στην Πέλλα και τον Αξιό, οδηγούν σε άλλο συμπέρασμα. Η πλειονότητα των ταφικών συστάδων περιλαμβάνουν διαχρονικές ανδρικές, γυναικείες και παιδικές ταφές, που χρονολογούνται από την ΥΕΣ (β΄ μισό του 7^ου αι. π.Χ.) έως και την εισβολή των Γαλατών (279 π.Χ.), από το οποίο συνάγεται ότι οι κάτοικοι του οικισμού θάβονταν κατά οικογένειες, πατριές και γένη. Αυτός ο πληθυσμός δεν μπορεί να είναι άλλος εκτός από τους Μακεδόνες, που εγκαταστάθηκαν στη βόρεια Βοττιαία ήδη από την ύστερη εποχή του σιδήρου και έκτοτε κατείχαν την περιοχή.

Η παραπάνω λανθασμένη άποψη βασιζόταν στο κενό της ανασκαφικής έρευνας και στο δεδομένο ότι τα υστεροαρχαϊκά αργυρά νομίσματα των Ιχνών κόβονταν από την πόλη που βρίσκεται κοντά στην Πέλλα και στη δυτική όχθη του Αξιού. Οι πρόσφατες όμως νομισματικές έρευνες έχουν αναμφίβολα αποδείξει ότι  η  παιονική πόλη των Ιχναίων, που έκοψε αργυρά νομίσματα στις δύο πρώτες δεκαετίες του 5^ου αι. π.Χ., βρίσκεται στα ανατολικά του Στρυμόνα. Μάλιστα πρόκειται για τους ίδιους τους Παίονες Ιχναίους, που είχαν εκδιωχθεί από τους Μακεδόνες από την ομώνυμες Ίχνες της Κάτω Παιονίας, που βρισκόταν στα δυτικά του Αξιού.

Ο Θουκυδίδης μας ξεκαθαρίζει ότι οι Μακεδόνες εκδίωξαν όλους τους αλλόφυλους πληθυσμούς που κατοικούσαν στα δυτικά του Αξιού, χωρίς να ενσωματώσουν κάποια τμήματά τους, όπως λανθασμένα έχει υποστηριχθεί πρόσφατα από την κ. Κοτταρίδη στο  πλαίσιο της Έκθεσης «των Μακεδονικών Θησαυρών» στον όροφο του Μουσείου Πέλλας (εγκαινιάστηκε την 5^η Σεπτεμβρίου 2014). Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση τόσο με τη μαρτυρία του Θουκυδίδη, όσο και με αυτά που έχουν υποστηρίξει οι ανασκαφείς του νεκροταφείου του Αρχοντικού κατά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια (2000-2014) στις ανασκαφικές εκθέσεις και τις μελέτες τους (βλ. κατάλογο δημοσιευμάτων).  Όλοι οι ερευνητές (ιστορικοί, επιγραφικοί και αρχαιολόγοι), που ασχολήθηκαν έως τώρα με τη Μακεδονία, έχουν υποστηρίξει ότι ο πυρήνας του μακεδονικού κράτους με αμιγή μακεδονικό πληθυσμό βρισκόταν στα δυτικά του Αξιού, ενώ στα ανατολικά του οι ντόπιοι πληθυσμοί, παιονικοί, θρακικοί, ελληνικοί και άλλοι, δεν εκδιώχθηκαν (με εξαίρεση ενδεχομένως κάποιες  ηγετικές-στρατιωτικές ομάδες τους), αλλά συνυπήρξαν με τους Μακεδόνες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε πόλεις και σε κώμες για να ελέγχουν τις Νέες Χώρες.

Η πρώιμη επέκταση των Μακεδόνων στα ανατολικά του Αξιού δεν ανιχνεύεται προς το παρόν αρχαιολογικά. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Ε 17.2), οι πρέσβεις των Περσών μόλις πέρασαν το όρος Δύσωρον βρέθηκαν στη Μακεδονία, δεδομένο που φανερώνει ότι στα χρόνια αυτά και η Αμφαξίτιδα ανήκε στο μακεδονικό κράτος. Είναι επίσης ιδιαίτερα σημαντική η πληροφορία, ότι οι Μακεδόνες ήδη πριν από το τέλος του 6^ου αι. π.Χ. κατείχαν τον Ανθεμούντα, αφού τότε ο Αμύντας Α΄ είχε τη δυνατότητα να τον παραχωρήσει στον Ιππία, εξόριστο Αθηναίο τύρρανο (Ηρόδοτος, 5.94.1), δεδομένο που ενισχύει την άποψη ότι είχαν καταλάβει περιοχές στα ανατολικά του Αξιού ήδη πριν από την εμφάνιση των Περσών (513 π.Χ.). Αν οι Μακεδόνες είχαν στην κυριαρχία τους τον Ανθεμούντα, τότε θα κατείχαν (ενδεχομένως σχετικά πρώιμα) και το νότιο τμήμα της Μυγδονίας, επειδή διαφορετικά δεν θα είχαν πρόσβαση σ’ αυτόν.

Η μακεδονική κοινωνία υπήρξε συντηρητική, στηριγμένη στην αριστοκρατική δομή των γενών με άξονα συνοχής τη βασιλική παρουσία και εξουσία. Χωρίς πολιτειακές ή κοινωνικές μεταβολές σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της και προσκολλημένη στις παραδοσιακές αξίες, διατήρησε πανάρχαιες συνήθειες και θεσμούς που είχαν λησμονηθεί στις δημοκρατικές πολιτείες. Περιτριγυρισμένη από εχθρικά φύλα και με συνεχείς συρράξεις εντός και εκτός συνόρων, ήταν ουσιαστικά σε μόνιμη πολεμική κατάσταση, αποτελώντας το πρόφραγμα της νότιας Ελλάδας.

Κατάλογος εικόνων

1. Χρυσά ταινιωτά διαδήματα των δεσποίνων των τάφων Τ 738 και Τ 296.
2. Οι εφτά χρυσοί ρόδακες του διαδήματος, το χρυσό ενιαίο εποφθάλμιο και το χρυσό επιστόμιο της γυναικείας ταφής Τ 197.
3. Το χάλκινο κράνος με το χρυσό επιστόμιο του πολεμιστή του τάφου Τ 775Α.
4. Το χάλκινο κράνος με τα χρυσά εποφθάλμια και το χρυσό επιστόμιο του πολεμιστή του τάφου Τ 414.
5. Το χάλκινο κράνος με τα χρυσά εποφθάλμια και το χρυσό επιστόμιο του πολεμιστή του τάφου Τ 774.
6. Η χρυσή μάσκα της δέσποινας του τάφου Τ 198.
7. Η χρυσή μάσκα της δέσποινας του τάφου Τ 262.
8. Η χρυσή μάσκα της δέσποινας του τάφου Τ 458.
9. Το χάλκινο κράνος με τη χρυσή μάσκα του πολεμιστή του τάφου Τ 145.
10. Η χρυσή μάσκα του πολεμιστή του τάφου Τ 280.
11. Το κράνος με τη χρυσή μάσκα του πολεμιστή του τάφου Τ 280.
12. Η χρυσή μάσκα του πολεμιστή του τάφου Τ 279.
13. Το χάλκινο κράνος με τη μάσκα του πολεμιστή του τάφου Τ 279.
14. Η χρυσή μάσκα του πολεμιστή του τάφου Τ 692.
15. Το χάλκινο κράνος με τη μάσκα του πολεμιστή του τάφου Τ 692.
16. To αργυρό επίχρυσο έλασμα σε ρόλο μάσκας της δέσποινας του τάφου Τ 505.
17. To χρυσό έλασμα σε ρόλο μάσκας του πολεμιστή του τάφου Τ 131

ΕΙΚ. 1

ΕΙΚ. 2

ΕΙΚ. 3

ΕΙΚ. 4

ΕΙΚ. 5

ΕΙΚ. 6

ΕΙΚ. 7

ΕΙΚ. 8

ΕΙΚ. 9α

ΕΙΚ. 9

ΕΙΚ. 10

ΕΙΚ. 11

ΕΙΚ. 12

ΕΙΚ. 13

ΕΙΚ. 14

ΕΙΚ. 15

ΕΙΚ. 16

ΕΙΚ. 17

Ανασκαφικές εκθέσεις και μελέτες για το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2000, «Τα νεκροταφεία του Αρχοντικού

           Γιαννιτσών», ΑΕΜΘ (Ανασκαφικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη) 14, 473-89.        

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2001, «Ανασκαφή στη δυτική νεκρόπολη του  

           Αρχοντικού Πέλλας κατά το 2001», ΑΕΜΘ 15, 477-88.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2002, «Ανασκαφή στη δυτική νεκρόπολη του

           Αρχοντικού Πέλλας κατά το 2002», ΑΕΜΘ 14, 465-78. 

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2003α, «Δυτική νεκρόπολη του Αρχοντικού

           Πέλλας: συστάδα τάφων αριστοκρατικής οικογένειας των αρχαϊκών χρόνων»,

           ΑΕΜΘ 17, 505-16. 

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2003β, «Γυναικείες ταφές των αρχαϊκών χρόνων

            στη δυτική νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας», στο: Γνωριμία με τη Γη του

           Αλεξάνδρου. Από τα προϊστορικά μέχρι τα νεότερα χρόνια. Ιστορία -

           Αρχαιολογία - Τέχνη στο Νομό Πέλλας, Θεσσαλονίκη, 81-99.           

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2004, «Ανασκαφή στη δυτική νεκρόπολη του

           Αρχοντικού κατά το 2004», ΑΕΜΘ 18, 561-71.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2005α, «Ανασκαφή στη δυτική νεκρόπολη του

           Αρχοντικού Πέλλας», ΑΕΜΘ 19, 435-47.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2006, «Σωστική ανασκαφή στο δυτικό

           νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας κατά το 2006», ΑΕΜΘ 20, 703-12.         

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2007α, «Ανασκαφή στο δυτικό νεκροταφείο του

           Αρχοντικού Πέλλας κατά το 2007: η ταφική συστάδα του πολεμιστή με τη

           χρυσή μάσκα και άλλες ταφικές συστάδες», ΑΕΜΘ 21, 83-90.          

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2007β, «Τάφοι πολεμιστών των αρχαϊκών

            χρόνων από τη δυτική νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας», Αρχαία

            Μακεδονία VII, 113-32.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2008, «Σωστική ανασκαφή στο δυτικό

            νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας κατά το 2008»,

            ΑΕΜΘ 22, 119-28.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2009, «Τα νεκροταφεία του αρχαίου οικισμού στο

            Αρχοντικό Πέλλας», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 477-90.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2010, Αρχοντικό Πέλλας 2010: η σωστική

            ανασκαφή του δυτικού νεκροταφείου»,  ΑΕΜΘ 23 (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2011, «Οι χρυσοφόροι Μακεδόνες από το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας», στο: Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, Αθήνα, 302-89.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2012α, στο: Ν. Σταμπολίδης - Μ. Γιαννοπούλου

            (επιμ.), ‘Πριγκίπισσες’ της Μεσογείου στην αυγή της προϊστορίας, Αθήνα, 366-87.            

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2012β, «Οι χρυσοφόροι Μακεδόνες των

            αρχαϊκών χρόνων από το Δυτικό Νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας»

            στο:  Μ. Τιβέριος - Π. Νίγδελης  - Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια,

            Μελέτες για την  αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, 490-516 και 623-25.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2013, «Ιωνικά bucchero από τα νεκροταφεία του

            Αρχοντικού Πέλλας», στο: Μ. Τιβέριος - Β. Μισαηλίδου - Ε. Μανακίδου - Α.

            Αρβανιτάκη (επιμ.) Η κεραμική της αρχαϊκής εποχής στο βόρειο Αιγαίο και

            την περιφέρειά του (700-480 π.Χ.), Θεσσαλονίκη, 239-51.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2014, «Πήλινα και φαγεντιανά πλαστικά αγγεία

            και ειδώλια των αρχαϊκών χρόνων από το δυτικό νεκροταφείο του

            Αρχοντικού Πέλλας», στο: Α. Γιαννικουρή (επιμ.) Κοροπλαστική και

            μικροτεχνία στον αιγαιακό χώρο από τους γεωμετρικούς χρόνους έως και

               τη ρωμαϊκή περίοδο, Διεθνές Συνέδριο στη μνήμη της Ηούς Ζερβουδάκη,

               Ι, 389-404.

Χρυσοστόμου Α. 2009, «Ταφικό σύνολο από το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                 Πέλλας», στο: Κερμάτια φιλίας, τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου,

               Αθήνα, 271-77.

Χρυσοστόμου Α., «Γυναικείες πόρπες και περόνες αρχαϊκών χρόνων από το δυτικό

               νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας», στο: La Macédoine du VIe siècle à la

               conquête romaine: formation et rayonnement culturels d’une monarchie

               greque, 2-3 decembre 2011, Paris (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Π. 2009, «‘ΔΟΛΟΣ ΗΟ ΚΑΛΙΟΣ - ΚΑΛΙΟΣ ΕΜΙ ΤΗΣ ΔΟΛΙΟ’. Δύο

ενεπίγραφοι κάνθαροι των υστεροαρχαϊκών χρόνων από τη Μακεδονία», Κερμάτια φιλίας, τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, Αθήνα, 417-25.

Χρυσοστόμου Π. 2012α, «Χρυσά και αργυρά επίχρυσα ελάσματα προσώπου των αρχαϊκών

               χρόνων από το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας: Ι. Οι χρυσές

               μάσκες», ΑΕΜΘ 25 (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Π. 2012β, «Γνωστά και άγνωστα από το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

               Πέλλας», ΑΕΜΘ 26 (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Π. 2013, «Πήλινη κεφαλή φυσικού μεγέθους αγένειου νέου από τον τάφο

                 Τ 724 του Δυτικού νεκροραφείου του Αρχοντικού Πέλλας και ορφικοδιονυσιακά

                μυστήρια στη Μακεδονία», ΑΕΜΘ 27 (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Π., «Χρυσά και επίχρυσα αργυρά ελάσματα προσώπου των αρχαϊκών χρόνων από το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας: Ι. Οι χρυσές μάσκες», στο: La Macédoine du VIe siècle à la conquête romaine: formation et rayonnement culturels d’une monarchie greque, 2-3 decembre 2011, Paris (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Π., «Χρυσά ελάσματα προσώπου των αρχαϊκών χρόνων από το δυτικό

                νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας: συμβολή στη μακεδονική χρυσοχοϊα»

                (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2000, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας», ΑΔ 55, Β΄ 2 Χρονικά 769-74.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2001-2004, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας», ΑΔ 56-59, Β΄ 3β Χρονικά 345-49, 404-05, 449-53, 486-90.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2005β, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας»,  ΑΔ 60, Χρονικά Β΄3,  711-14.

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2006, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας», ΑΔ 61, Χρονικά (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2007, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας», ΑΔ 62, Χρονικά (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2008, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας», ΑΔ 63, Χρονικά (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2009, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας», ΑΔ 64, Χρονικά (υπό έκδοση).

Χρυσοστόμου Α. - Χρυσοστόμου Π. 2010, «Το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού

                Πέλλας», ΑΔ 65, Χρονικά (υπό έκδοση).

Πηγή: alexpella.blogspot.gr