Το πορτρέτο του φασίστα

Η διάσταση του αρνητικού μεγαλείου

Προκειμένου να αναλυθεί το φαινόμενο του φασισμού και ειδικότερα για να αναδειχθούν τα χαρακτηριστικά και οι αιτίες εκείνες που ένας άνθρωπος τείνει προς το φασισμό, δεν αρκεί να σταθεί κανείς μόνο στις κοινωνικές συνθήκες που ευνοούν την ανάδυση του φαινομένου αυτού σε μια κοινωνία. Αν μείνει μόνο στην εξωτερική συνθήκη, δεν θα ερμηνευθεί το φαινόμενο στην ολότητά του και κατά συνέπεια δεν θα συμβάλλει στην καταπολέμησή του.Το φαινόμενο του φασισμού, στην ανθρώπινη υπόσταση, διέπεται από αρχετυπικά, καταγωγικά στοιχεία και συνδέεται ευθέως με εσωτερικές ψυχικές διεργασίες που άπτονται του φόβου και της ελευθερίας. Ταυτόχρονα, η αισθητική εμπειρία και η εξωτερική πραγματικότητα προσφέρουν τη δυνατότητα, ανάλογα με τις επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες, να εκφαίνεται το φαινόμενο του φασισμού πιο έντονα ή μη. Η διττή αυτή υπόσταση του ανθρώπινου όντος αποτελεί καθοριστικό παράγοντα κατανόησης της κυριαρχικότητας, της επιθετικότητας και της εξουσιαστικότητας του υποκειμένου. Στο μέτρο που η διττότητα αυτή, εξωτερικότητας και εσωτερικότητας, συγκλίνει συζευκτικά και τείνει να εξυψωθεί το υποκείμενο, αναδεικνύεται η μεγαλειακή διάσταση του ανθρώπου. Αντίθετα, όταν τείνει προς μια διαζευκτικότητα προκαλεί αρνητικές και μηδενιστικές επιθυμίες. Αυτή είναι η διάσταση του αρνητικού μεγαλείου.

Συναισθηματική αναπηρία

Η μη ανάληψη της ευθύνης του εαυτού του και η δυνατότητα του υποκειμένου να φωτίσει τους φόβους του, ώστε να αυτοϋπερβαθεί σε εξυψωτικές εντάσεις, το ωθεί να εγκλωβιστεί μόνο στην εξωτερική πραγματικότητα, σε μια ορατή συνθήκη μη ελευθερίας. Η συναισθηματική αναπηρία που προκύπτει από αυτό το γεγονός, τείνει να οικειοποιηθεί την ελευθερία των άλλων υποκειμένων. Η συναισθηματική αναπηρία προκύπτει διότι αν δεν διαπεράσει το υποκείμενο τους φόβους του, δεν θα καταφέρει να γνωρίσει την ισχύ και τη δύναμή του. Στο βαθμό που η ρήξη αυτή μεταξύ εξωτερικότητας και εσωτερικότητας είναι πλήρης, η εξουσιαστικότητα(1) φτάνει ακόμα και στο σημείο της κατάργησης της ζωής του άλλου. Και αυτό συμβαίνει διότι τότε τείνει να αντλήσει δύναμη και ισχύ από ένα άλλο ον, καταργώντας την ελευθερία του. Σε αυτή τη ρήξη συντείνει το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ζωής. Π.χ. η τηλεόραση, με τα χαμηλής ποιότητας προγράμματα, αναιρεί τη δυνατότητα να αναμετρηθεί κανείς με τον εαυτό του. Σκοπός όλου του συστήματος είναι να κατευθύνει το υποκείμενο προς μια μη σχέση με τον εαυτό του και κατ’ επέκταση με τα άλλα όντα.

Αποτέλεσμα αυτού είναι ο πλήρης εγκλωβισμός στην εξωτερικότητα. Αυτός ο εγκλωβισμός οδηγεί στην εύκολη χειραγώγηση και στη μαζοποίηση, εφόσον δεν αναδεικνύεται η ιδιαιτερότητα της εσωτερικότητας. Το υποκείμενο, αλλοιώνοντας ή εκφυλίζοντας την τάση αυθυπέρβασής του και το άνοιγμά του προς τον εαυτό του, τείνει να περιορίζεται στην εξωτερική πραγματικότητα. Προσανατολίζεται αποκλειστικά στον εξωτερικό του κόσμο, αναλαμβάνοντας τα χαρακτηριστικά της κυριάρχησης και της εξουσίας, προκειμένου να υποκαταστήσει την αδυναμία του εαυτού του που προκύπτει από το φόβο ότι είναι θνητό. Επιχειρεί, κατ’ αυτόν τον τρόπο, να αναδείξει τη μοναδικότητά του. Εγκλωβίζεται, έτσι, στον εξωτερικό κόσμο, έχοντας ως ρυθμιστή την εγωικότητά του. Συνέπεια των παραπάνω είναι να παρατηρείται το φαινόμενο, όταν προκύπτει μια δυσκολία, οι ομάδες αυτές εύκολα να διασπώνται, καθώς δείχνουν σημάδια θρασυδειλίας. Προκειμένου να επιβιώσουν, δεν διστάζουν να προδώσουν τους συντρόφους τους, εφόσον δεν υπάρχει σχέση ούτε με τον εσωτερικό τους κόσμο, πόσο μάλλον με τα άλλα υποκείμενα. Αυτό, ωστόσο, δεν εμποδίζει το συγκεκριμένο υποκείμενο να διακρίνει την εξωτερικότητα και την εσωτερικότητα των πραγμάτων. Και αυτό ακριβώς οδηγεί στην ενοχή.
Το ενδεχόμενο της απώλειας του ανθρώπου στην άβυσσο αντιτίθεται στην προοπτική της υπέρβασης του εαυτού προς το υψηλό. Αυτός είναι ο φόβος του ανθρώπου. Αυτό το γεγονός του φόβου προκαλεί εξαιρετική ανασφάλεια στον άνθρωπο που έχει ως αποτέλεσμα τη συντηρητικοποίησή του. Συντηρητικότητα και εξουσία, κυριαρχικότητα και βία πιάνονται από το χέρι. Με άλλα λόγια, όσο πιο πολύ φοβάται κανείς να αντιμετωπίσει τον φόβο του, τόσο πιο πολύ συντηρητικοποιείται και ασκεί περισσότερη εξουσία και βία. Έτσι εξηγείται και η συντηρητικοποίηση σε πιο μεγάλες ηλικίες που προκύπτει από το φόβο του θανάτου και την άρνηση της αναμέτρησης με αυτό το γεγονός.

Πάντα υπήρχε ο φασίστας
Ο τύπος του ανθρώπου με κυριαρχική, εξουσιαστική και επιθετική συμπεριφορά δεν αναδύθηκε τα τελευταία χρόνια μόνο λόγω των κοινωνικών συνθηκών, όπως ερμηνεύεται με μια επιφανειακή ανάλυση. Πάντα υπήρχε ο φασίστας. Ας μη λησμονούμε ότι στην Ελλάδα ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνικού λαού στήριζε τη δικτατορία. Στη μεταπολίτευση το κομμάτι αυτό δεν άλλαξε πολιτική συνείδηση, αλλά εντάχθηκε στα κόμματα του αστισμού λόγω του ρεύματος της δημοκρατικότητας. Όταν αυτό το κομμάτι του λαού αισθάνθηκε ότι τα κόμματά του διεφθάρησαν και το πρόδωσαν, τότε η εσωτερικοποίηση αυτής της διαπίστωσης δεν λειτούργησε ως μια διαδικασία αναμέτρησης με τον εαυτό του και η διάζευξη αυτή εκφράστηκε ως φόβος της επιβίωσης που εκδηλώθηκε με επιθετικότητα και θυμό.
Η ανάγνωση μόνο της υλικής πραγματικότητας δεν μπορεί να ερμηνεύσει, πλήρως, το φαινόμενο αυτό. Το πρωτογενές επίπεδο της υπαρξιακής κατάστασης του ανθρώπου καθορίζει αποφασιστικά και την πολιτική πρακτική του υποκειμένου. Μόνη η ποινική καταστολή του φαινομένου, δίχως εμβριθή ανάλυση των αιτιών, οδηγεί σε μια απατηλή εκρίζωσή του, καθώς η ηρωοποίηση που προκύπτει δημιουργεί νέους πυρήνες φασισμού στο διηνεκές. Ο αποτελεσματικότερος (ίσως και ο μόνος) τρόπος ίασης του φασισμού θα αντληθεί από τη βαθιά γνώση της ύπαρξης, που είναι ικανή να αποδοθεί μόνο με μια παραγωγική παιδεία.

1. Η λέξη εξουσία προέρχεται από την πρόθεση «εκ» και τη μετοχή του ρήματος «ειμί». Επομένως, όταν εξουσιάζω αφαιρώ ουσία από ένα άλλο ον. Με άλλα λόγια, περιορίζω την ελευθερία του άλλου.

Του Τριαντάφυλλου Σερμέτη*

* Ο Τριαντάφυλλος Σερμέτης είναι  θεολόγος-φιλόλογος,  πρόεδρος Α΄ ΕΛΜΕ Πέλλας