Η Καταστροφή και η Δημιουργία στον Άνθρωπο

Φιλοσοφικές και Ψυχολογικές προσεγγίσεις για την ανθρώπινη φύση.

(Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ-Τεύχος 18-2010)

«Και αν ακόμα δεν υπήρχαν τα χρήματα, οι άνθρωποι θα πολεμούσαν για τις πέτρες. Και αν δεν υπήρχαν ούτε και οι πέτρες, οι άνθρωποι θα πολεμούσαν για τον ορείχαλκο. Τέτοια είναι η μανία τους για πόλεμο» - Ποσειδώνιος

Το αν τελικά η ανθρώπινη καταστροφικότητα συνυπάρχει, αντιμάχεται ή  επισκιάζει την δημιουργικότητα της ανθρώπινης φύσης, είναι ένα ερώτημα που απασχόλησε φιλοσόφους, επιστήμονες, ψυχολόγους, θεολόγους και διανοούμενους σε κάθε γωνιά της γης, εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Ο μεγάλος φιλόσοφος Σωκράτης είχε πει το περίφημο «ουδείς εκών κακός»- κανείς άνθρωπος δεν γίνεται κακός με την θέληση του, αλλά από άγνοια και μόνο διαπράττει το κακό. O άνθρωπος δηλαδή, είναι κατά βάση καλός, είναι προορισμένος για να ζει σύμφωνα με τις Aρετές και μόνο η άγνοια τον απομακρύνει από τον δρόμο της αρετής, καί όχι η πραγματική βούλησή του.

Η περίφημη φιλοσοφική σχολή του Στωικισμού πίστευε ότι « η φύση του ανθρώπου είναι πρωτογενώς αγαθή» και  ότι ο άνθρωπος δεν έχει εγγενείς καταστρεπτικές δυνάμεις, αλλά δέχεται από έξω καταστρεπτικές επιδράσεις που τον υποδουλώνουν και υπονομεύουν την αγαθή  και δημιουργική του φύση. Οι πρώτοι Στωικοί διακύρηξαν πως «ότι είναι ωφέλιμο για το σμήνος είναι ωφέλιμο και για τη μέλισσα». Προεκτείνοντας αυτή την φιλοσοφική αρχή, θα μπορούσε να ειπωθεί πως καί ότι είναι καταστρεπτικό για το σμήνος θα είναι επισης καταστρεπτικό και για τη μέλισσα: όσα συμβαίνουν και επιδρούν πάνω στην ανθρωπότητα, επιδρούν και στον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Κάθε ενέργεια μας-ακομα και η κάθε σκέψη μας- απέναντι στους άλλους και στον κόσμο(φυσικό και κοινωνικό) γυρνάει πάντα σε μας του ίδιους. Καταλαβαίνει λοιπόν ο καθένας την βαρύτητα και το νόημα της παραπάνω αρχής της πρώιμης Στωικής Σχολής: αν με τις πράξεις μου ωφελώ το σμήνος, ωφελώ καί εμένα- αν αντίθετα καταστρέφω το σμήνος, θα γίνω με τη σειρά μου ο τελικός αποδέκτης αυτής της καταστροφής. Όμως, πόσοι από εμας άραγε, είναι σε θέση να αντιληφθούν αυτή τη μεγάλη αλήθεια;

Ο μεγάλος συνεχιστής-αλλά και με αρκετές διαφοροποιήσεις- της Στωικής φιλοσοφίας Eπίκτητος είχε πει χαρακτηριστικά : « μην αυταπατάσθε, ο γενικός κανόνας είναι ότι το κάθε ανθρώπινο πλάσμα προσκολλάται πάνω απ ’όλα στο συμφέρον του. Μισεί , κατηγορεί και καταριέται οτιδήποτε φαίνεται να του στέκεται εμπόδιο, είτε αυτό είναι ο πατέρας του, είτε το παιδί του, είτε ο ερωτικός του σύντροφος». Ένας άλλος μεταγενέστερος Στωικός, ο Παναίτιος, πίστευε πως ο άνθρωπος έχει μέσα του δύο ενεργές και αντίρροπες δυνάμεις-τηνδημιουργική λογική και τις καταστρεπτικές επιθυμίες. Ότι δημιουργεί και χτίζει η ανθρώπινη λογική το καταστρέφει με το πάθος της η ανθρώπινη επιθυμία. Ο άνθρωπος-όπως πίστευε και ο Ποσειδώνιος- δεν έχει μόνο το αγαθό μέσα του αλλά και το φαύλο. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο αγαθός, αλλά πρέπει να αγωνιστεί σκληρά για να γίνει. Αυτός ο αγώνας είναι που θα τον ανυψώσει, ειδάλλως θα υποταχθεί σε μια αυτό- καταστροφική μοίρα. Για τον Ποσειδώνιο, όταν ο άνθρωπος βρεθεί στη δίνη των παθών μπορεί να καταστρέψει όποιον και ότι βρεθεί μπροστά 

Στον χώρο της ψυχολογίας, ο κορυφαίος νευρολόγος καί ιδρυτής της ψυχανάλυσης Sigmund Freud, βαθύτατα συκγλονισμένος από την καταστροφική μανία των ανθρώπων στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μίλησε ανοιχτά για το ένστικτο του Θανάτου- αυτή την ενόρμηση της καταστροφικής επιθετικότητας που ενυπάρχει στην ανθρώπινη φύση  και αντιμάχεται τα ένστικτα της Ζωής που σχετίζονται με την αναπαραγωγή, τη δημιουργία και τη συντήρηση του φαινομένου της Ζωής σε κάθε έκφραση. Για τον Freud, η έμφυτη ανθρώπινη καταστροφικότητα κατευθύνεται τελικά στο θάνατο και τον αφανισμό του ίδιου του ανθρώπου. Αυτός είναι ο τελικός σκοπός της. Ο Freud πίστευε ότι κατά τον ίδιο τρόπο με τον οποίο μπορούν να συνυπάρχουν μέσα μας ταυτόχρονα το μίσος και η αγάπη για το ίδιο πρόσωπο, έτσι και η ζωή μας μπορεί να συνδυάσει την επιθυμία και λαχτάρα για επιβίωση με την αμφίθυμη επιθυμία και μανία της εξόντωσης μας. Κάθε ζωντανός οργανισμός τείνει ασυνείδητα προς τη νιρβάνα εξαιτίας της σφοδρότητας και της έντασης με την οποία καιει μέσα του η φλόγα της ζωής. Ο Freud θεωρούσε ότι κάθε ανθρώπινη ύπαρξη μέσα από τον πόνο της καταστροφής αποζητεί την γαλήνη, επιθυμεί να θέσει  ένα τέλος σε όλο αυτόν «τον πυρετό που λέγεται ζωή». Έτσι η επιθυμία της ζωής και του θανάτου, της δημιουργίας και της καταστροφής συγκατοικούν μέσα μας. Πολλοί μεταγενέστεροι ψυχαναλυτές, επικεντρώθηκαν στο συγκρουσιακό και αμφιθυμικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης: ο άνθρωπος μπορεί να καταστρέψει αυτό που αγαπά. Ότι τον δημιουργεί και ότι ο ίδιος δημιουργεί είναι σε θέση να το καταστρέψει. 

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Ελβετός ψυχίατρος  Carl Jung θεωρούσε ότι κάθε ανθρώπινη φύση έχει ένα τμήμα, όπου συγκεντρώνονται τόσο οι ανεκπλήρωτες, δημιουργικές δυνάμεις του ατόμου όσο και οι πιο καταστροφικές τάσεις του. Το τμήμα αυτό, το οποίο κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ανθρώπου παραμένει ασυνείδητο, το ονόμασε Σκιά. Όσο ο άνθρωπος δεν έρχεται σε συνειδητή επαφή με τα Σκιώδη κομμάτια του είναι ευάλωτος σε καταστρεπτικές επιδράσεις. Κατά τον Jung, ακόμα και η έκφραση μιας ύψιστης καλλιτεχνικής δημιουργίας, μιας μεγαλοφυούς έμπνευσης, μπορεί να κρύβει την πορεία μιας υπόγειας αυτό-καταστροφικότητας, για την οποία ο προικισμένος δημιουργός δεν έχει την παραμικρή επίγνωση.

Η καταστροφικότητα, όπως άλλωστε και η δημιουργία, αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία του ψυχικού δυναμικού όλων των ανθρώπων ανεξαιρέτως. Κάθε άτομο έχει βαθιά μέσα του μια θετική, ψυχική ενέργεια για αγάπη και δημιουργία, αλλά ταυτόγχρονα, αυτή η θετική ενέργεια έχει και έναν αντίθετο, αρνητικό  πόλο που αντιπροσωπεύει το μίσος και την καταστροφή. Ωστόσο, ο άνθρωπος δεν καταστρέφει νιώθοντας ηδονή. Η επίγνωση του πόνου, από την μανία της ίδιας της καταστροφικότητας του και η υπενθύμιση του φόβου του δικού του θανάτου, είναι οι αμετάκλητες συνέπειες που αντιμετωπίζει κάθε ανθρώπινο ον απέναντι στην απώλεια της χαράς και της αγάπης για δημιουργία.

Ο άνθρωπος νιώθει ένοχος για τις καταστρεπτικές πράξεις του, διότι κατά βάθος γνωρίζει ότι η ετερο-καταστροφικότητα (είτε προς τους άλλους ανθρώπους, είτε προς την ίδια την Φύση) είναι τελικά αυτό-καταστροφικότητα. Αυτή η επώδυνη συνειδητοποίηση, ότι μπορεί να στραφεί τελικά εναντίον του ίδιου του εαυτού του (όπως συμβαίνει άλλωστε), κάνει τον άνθρωπο να αναζητά απεγνωσμένα την εξιλέωση μέσα από μια επανορθωτική δημιουργία.
Προεκτείνοντας τις παραπάνω απόψεις μέσα από μια πιο φιλοσοφική και κοινωνιολογική οπτική, ο σημαντικός κοινωνιολόγος-ψυχαναλυτής  Erich Fromm, τόνιζε πως ο άνθρωπος ενεργεί τόσο μηχανικά, που γίνεται ανήμπορος να ζήσει πραγματικά καί να χαρεί τη ζωή. Η μηχανική ζωή του χαρακτηρίζεται από άψυχες, επιφανειακές και νεκρές σχέσεις, καθώς και από σχέσεις προσκόλλησης και εξάρτησης με άψυχα αντικείμενα ή παθολογικές καταστάσεις. Μία τέτοια ζωή κάνει τους ανθρώπους ανίκανους να ζήσουν. Και αυτή ακριβώς η ανικανότητα τους να χαρούν τη ζωή, τούς κάνει καταστροφικούς απέναντι στη δημιουργία της Ζωής.

Ο άνθρωπος τότε καταστρέφει σχέσεις, οικογένειες, φιλίες, ακόμα και αντικείμενα με τα οποία είναι στενά συνδεδεμένος. Όμως, όπως προείπαμε, αυτό δεν γίνεται χωρίς πόνο και χωρίς ενοχή. Άλλωστε, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το ότι ο άνθρωπος είναι τελικά ένα κορυφαίο φαινόμενο δημιουργίας, καί είναι επομένως  μια γνήσια έκφραση των Δημιουργικών δυνάμεων της Φύσης αφού προέρχεται από αυτές. Κατά συνέπεια, ο βαθύτερος προορισμός του ανθρώπου δεν μπορεί παρά να είναι η συμπόρευση του με αυτές τις δυνάμεις, που είναι οι γεννήτορες του. Η Φύση δεν γνωρίζει καταστροφή-ότι καταστρέφεται το αναπαράγει. Ακόμα και τα συστατικά στοιχεία από τα καμμένα δέντρα συνεχίζουν να υπάρχουν είτε μέσα στην στάχτη, είτε μέσα στον καπνό, διαποτίζοντας την ατμόσφαιρα και το έδαφος. Τέτοια είναι η δύναμη της δημιουργίας, η δύναμη της Φύσης να συνεχίζει το έργο της και να διαιωνίζεται.
Από αυτή ακριβώς τη δύναμη οφείλει ο άνθρωπος να παραδειγματιστεί καί να πειστεί ο ίδιος για τη δική του δύναμη της δημιουργίας που κρύβει μέσα του,γιατί αναμφίβολλα ο άνθρωπος είναι δημιουργικό ον-δημιουργεί ιδέες, πνευματικά έργα, οικογένεια, νόμους, πολιτισμούς. Τότε μόνο θα είναι σε θέση να εκφράζεται δημιουργικά απέναντι στον εαυτό του και σε ότι τον περιβάλλει. Αν όμως η δημιουργική έκφραση δεν συνειδητοποιηθεί και δεν εκφραστεί, μοιραία θα μετατραπεί σε μια παθολογική καταστροφικότητα.

Η ανθρώπινη καταστροφικότητα στην ουσία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πνιγμένη ανάγκη έκφρασης για δημιουργία. Ή- για να ξαναγυρίσουμε στον Σωκράτη- είναι το απότελεσμα της άγνοιας του ανθρώπου για τους νόμους της Φύσης και τις δυνάμεις που τον έχουν δημιουργήσει και τον κατευθύνουν. Η δύναμη της δημιουργίας είναι τεράστια. Ας συνειδητοποιήσει επιτέλους ο άνθρωπος ότι είναι προιόν αυτής της δύναμης και ότι αυτή η δύναμη του  έχει δώσει τεράστιες δυνατότητες για να δημιουργήσει καί να πετύχει. Όσο πιο πιο συχνά και πιο συνειδητοποιημένα την εκφράσει τόσο πιο πολύ θα την ισχυροποίησει. Και αυτό θα είναι το μεγάλο όφελος. 

Ευάγγελος  Κουσιάδης
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας  
Πτυχιούχος Ψυχολογίας

Πηγή: kousiadis.gr